Σημειώσεις από την Οδύσσεια

Ο Οδυσσέας (στη μια όψη του αγγείου) σημαδεύει με το τόξο του τους

μνηστήρες που βρίσκονται στην άλλη όψη του αγγείου.

Αττικός ερυθρόμορφος σκύφος 450 π.χ.

Antikenmuseen, Berlin

Είμαστε στη ραψ. φ της Οδύσσειας, στη σκηνή όπου η Πηνελόπη ανοίγει το θάλαμο που φύλαγε ο Οδυσσέας τα πράγματά του προκειμένου να βγάλει έξω το τόξο και τα βέλη του. Ευκαιρίας δοθείσης ο Όμηρος, κρίνει σκόπιμο να μας πει λίγα πραγματάκια σχετικά με την ιστορία του συγκεκριμένου τόξου:

Πάμε να το δούμε τι λέει ο Όμηρος:

τόξον οπισθοτέντωτον εκεί ήταν και φαρέτρα,       

οπ' είχε μέσα πάμπολλα στεναγμοφόρα βέλη·

αυτά στην Λακεδαίμονα του 'δωκε δώρα ο ξένος   

ο Ευρυτίδης Ίφιτος, όμοιος των αθανάτων.  

εις την Μεσσήνην έτυχε στο σπίτι του Ορτιλόχου  

του φιλομάχου να ευρεθούν εκεί πήγεν ο Οδυσσέας       

να λάβη χρέος όπου σαυτόν χρωστούσε ο τόπος όλος·   

ότι τριακόσια πρόβατα με τους βοσκούς των πήραν

Μεσσήνιοι στα πολύσκαρμα καράβια απ' την Ιθάκη·       

όθεν μακροταξείδευσε, παίδιος ακόμη, εκείνος,     

αποσταλμένος του πατρός και των λοιπών γερόντων.     

ναύρη πάλ' ήλθε ο Ίφιτος φοράδαις, 'που 'χε χάσει,     

δώδεκα, και 'που βύζαιναν φερέπονα μουλάρια,     

οπού κατόπι του 'γειναν φόνος και μαύρη μοίρα,    

ότε στον λεοντόψυχον ήλθεν υιόν του Δία,    

τον Ηρακλέα, των φρικτών κατορθωμάτων γνώστην,      

'που ξένον του στην σκέπη του τον φόνευσε ούδ' εντράπη,     

ο ανόσιος, την τρέπεζα 'που του 'χε παραθέσει,    

ούτε την δίκη των θεών· αλλ' έσφαξεν εκείνον      

κι είχε και ταις φοράδαις του· και, αυταίς ενώ ζητούσε,  

τον Οδυσσέα απάντησε και του 'δωκε το τόξο,      

'που εφόρει ο μέγας Εύρυτος, και αυτός πριν αποθάνη   

εις τα υψηλά του μέγαρα του υιού του το 'χε αφήσει.      

και λόγχη του 'δωκε βαρειά και ξίφος ο Οδυσσέας,

αρχήν ξενίας τρυφερής· αλλά δεν γνωρισθήκαν      

και στο τραπέζι, επειδή πριν φόνευσει ο υιός του Δία     

τον Ευρυτίδην Ίφιτον, όμοιον των αθανάτων,

οπού το τόξο του 'δωκε·

Οδύσσεια φ 11-38

Ο Ίφιτος γιός του Ευρύτου πήρε μέρος στην Αργοναυτική εκστρατεία. Ήταν δηλαδή ένα από τα γνωστά πρόσωπα της γενιάς του -καθότι βασίλευε στην Οιχαλία1* -όπως και ο Ηρακλής ήταν πασίγνωστος, άλλωστε. Η Αργοναυτική εκστρατεία έγινε κάμποσα χρόνια (μια γενεά περίπου) πριν τον τρωικό πόλεμο, οι αργοναύτες λοιπόν ήταν κατά τι μεγαλύτεροι από τα παλληκάρια του τρωικού πολέμου.

Στην προκειμένη περίπτωση, ο γιός του Λαέρτη στέλνεται από τον πατέρα του και τους προύχοντες της Ιθάκης σ΄αυτό το ταξίδι νεαρός ακόμα ("παιδνὸς ἐών", γράφει ο ποιητής μας). Εκεί στη Μεσσηνία στάλθηκε ο Οδυσσέας για ένα φιλικό διακανονισμό με τους Μεσσήνιους, γιατί αυτοί είχαν σουφρώσει από την Ιθάκη καμιά τρακοσαριά πρόβατα. Εκειδά λοιπόν στις Φαρές στο παλάτι του Ορσίλοχου2* έπεσε πάνω στον Ίφιτο ο οποίος, όπως προείπαμε, ήταν Αργοναύτης -επομένως ήταν καμιά τριανταριά χρόνια περίπου μεγαλύτερος από τον Οδυσσέα. Οι δύο τους κατά τα ήθη της εποχής αντάλλαξαν δώρα: Ο Ίφιτος έδωσε στον Οδυσσέα το τόξο του πατέρα του, και ο Οδυσσέας χάρισε στον Ίφιτο ένα σπαθί κι ένα κοντάρι.

Αυτή η ανταλλαγή δώρων στην ομηρική Ελλάδα αλλά και μετέπειτα οριοθετούσε την "ἀρχὴν ξεινοσύνης προσκηδέος"3* ήτοι "άρχήν ποιούμενα ξενίας" δηλαδή το ξεκίνημα μιας τελετουργικής φιλίας και αλληλεγγύης. Ο θεσμός της ξενίας εκείνη την εποχή, σηκώνει πολλή κουβέντα για να κατανοηθεί αλλά δεν είναι θέμα του παρόντος πονήματος.

Ωστόσο, ενώ ξεκίνησε η "ξενοσύνη" του Ίφιτου και του Οδυσσέα, δεν υπήρχε χρόνος να επισφραγιστεί με το τελετουργικό της υπόθεσης δηλ. τα γνωστά τσιμπούσια, με σπονδές και χοές και τα λοιπά, που ταιριάζουν σε τέτοιες περιπτώσεις- επειδή ο καθένας έπρεπε να πάρει το δρόμο του: Ο μεν Ίφιτος έπρεπε να πάει στα μέρη του Ηρακλή, διότι ο Ηρακλής, γνωστό κλεφτρόνι της εποχής, σύμφωνα με τον Όμηρο, είχε βουτήξει κάτι άλογα και κάτι μουλάρια από τα κτήματά του. Τώρα όπως τα λέει ο Όμηρος, μας περιγράφει τον Ηρακλή σαν ένα κοινό κλεφτρόνι και αλογοσύρτη. Παρ΄όλα ταύτα όμως ο Ηρακλής είχε χρέος να αποδώσει πίσω στον Ίφιτο τα άλογά του. Ήταν υποχρεωμένος να τα επιστρέψει.

Και γιατί ήταν υποχρεωμένος; τίθεται το ερώτημα, ο Ηρακλής να τα επιστρέψει.

Διότι τόσο ο Ίφιτος όσο και ο γιός του Δία (μην ξεχνιόμαστε) ο Ηρακλής, ήταν Αργοναύτες. Συμμετείχαν και οι δύο στην Αργοναυτική εκστρατεία, ως εκ τούτου τους συνέδεε και αυτούς η ηθική υποχρέωση της "ξενοσύνης". Ο ένας όφειλε να βοηθάει τον άλλο, κι αν καμιά φορά γινόταν και κάνα λάθος όπως αυτό, ο ένοχος έπρεπε να επανορθώσει και ο παθών όφειλε να μην το φυλάξει μανιάτικο. Αυτό- μεταξύ άλλων- επέτασσε η "ξενοσύνη".

Η ξενοσύνη ήταν ένας θεσμός εθιμικώ δικαίω, καθιερωμένος σ΄ολόκληρο τον ελληνόφωνο κόσμο εκείνης της εποχής. Η ξενοσύνη εθεωρείτο ιερός και απαραβίαστος, θεϊκός νόμος, κι όποιος τον παραβίαζε διέπραττε μεγάλο ατόπημα και ερχόταν αντιμέτωπος με την μήνιν των θεών.

"Ο Ηρακλής σκοτώνει τον Ίφιτο" λάδι σε καμβά.

Γαλλική Σχολή

Κοιτάξτε τώρα αυτό που μας λέει ο Όμηρος, και είναι το εξής:
Ο Ηρακλής έγραψε στις "κοχώναις"4* του την ξενοσύνη για την οποία είχε ορκιστεί ενώπιον των θεών, εμμέσως έγραψε δηλαδή στις κοχώνες του και τους θεούς και τους νόμους των ανθρώπων και των θεών, και κατέσφαξε μέσα στο σπίτι του τον Ίφιτο και γι' αυτό ο ραψωδός μας πέρα απ' το ότι τον περιγράφει ως κοινό κλεφτρόνι και δολοφόνο, του προσάπτει κι έναν ακόμη χαρακτηρισμό, τον αποκαλεί "σχέτλιον"5*. (Οδ. Ραψ. φ 28). 

Κοιτάζοντας στο λεξικό το λήμμα "σχέτλιος" που είναι μια εκπληκτική λέξη με (κατά κύριο λόγο) άσχημη έννοια, βλέπουμε ότι ο "σχέτλιος" εκφράζει ασφαλώς και έννοιες όπως ακατάβλητος, ανυποχώρητος, καρτερικός, επίμονος, κυρίως όμως εκφράζει έννοιες όπως απάνθρωπος, άσπλαχνος, ανελέητος κακός, μοχθηρός, σκληρός, και ελεεινός, κι είναι μ' αυτές τις τελευταίες έννοιες που χρησιμοποιεί τη λέξη ο ποιητής μας στη σκηνή αυτή για να περιγράψει τον Ηρακλή.

Μα και βέβαια, είναι αντιληπτό πως ο Όμηρος ναι μεν πιστεύει δυνατό και γενναίο, ακατάβλητο και γιό του Δία τον Ηρακλή, ωστόσο τον θεωρεί εξίσου αλογοσύρτη, ανίερο και ασεβή.

Έτσι λοιπόν, είναι φανερό ότι για τον Όμηρο (και κατ΄επέκταση για τους Έλληνες της εποχής εκείνης) ο Ηρακλής ήταν απλά ένας άσπλαχνος, κακός και μοχθηρός, ένας κοινός κλέφτης, ένας "σχέτλιος", και που αποκλείεται να τον λάτρευαν ως θεό ή ημίθεο. Κάτι τέτοιοι δεν είναι δυνατόν να φτάσουν στη θέωση ακόμα κι αν αναποδογυρίσει ο κόσμος.

Βέβαια, όπως όλοι γνωρίζουμε, λίγο καιρό αργότερα από την εποχή του Ομήρου οι καταστάσεις άλλαξαν και οι Ηρακλείδες πήραν το πάνω χέρι. Και όπως είναι γνωστό η ιστορία γράφεται από τους νικητές, ενώ από την άλλη η μυθολογία κινείται έξω και στις παρυφές της ανθρώπινης ιστορίας, στο χώρο των συμβόλων και της αλληγορίας, έτσι με την παρέλευση του χρόνου ο Ηρακλής έπαψε να είναι αλογοσύρτης και "σχέτλιος" και παραβάτης της "ξείνων θέμις" και ανέβηκε στον Όλυμπο -έστω και κατά το ήμισυ κατά πως γράφει ο Όμηρος (όπως θα δούμε σε επόμενο πόνημά μας).

Με επακόλουθο, οι νεώτερες γενεές, ως και μέχρι σήμερα, να αποδίδουμε τιμές τον μυθικό Ηρακλή (και δίκαια: τόσα και τόσα θετικά χαρακτηριστικά του αποδίδονται) και να συνθέτονται ακόμα και σήμερα για τον Ηρακλή όμορφες δημιουργίες σαν αυτήν εδώ, που όταν προσφάτως την ήκουσα, πολύ μου άρεσε.

1* Υπάρχει ένα θεματάκι εδώ για την Οιχαλία. Ο Όμηρος την τοποθετεί στην Θεσσαλία (Ιλιάδα Β 729-733). Δεν ήταν όμως βέβαιο, ποια από τις πόλεις με το όνομα Οιχαλία, ήταν η Οιχαλία του Ευρύτου. (Βλέπε και εδώ, Στράβων, Θ 5.17 όπου ο Στράβων σημειώνει ότι η πραγματική θέση της Οιχαλίας του Ίφιτου είναι άγνωστη) Οι Μεσσήνιοι υποστηρίζουν ότι η Μεσσηνιακή Οιχαλία είναι η Οιχαλία του Ευρύτου και του Ίφιτου. Εμείς ειδικοί δεν είμαστε, θα υποστηρίξουμε όμως (άμα δεν παινέψεις το σπίτι σου…) ότι πρόκειται για την δική μας Οιχαλία με το λογικό επιχείρημα ότι: αν επρόκειτο για την Οιχαλία που ήταν στη Θεσσαλία, τι γύρευε ο Ίφιτος στις Φαρές και τόσο νότια, ψάχνοντας τα άλογα του, με δεδομένο ότι η κατοικία του Ηρακλή ήταν στην Τίρυνθα- ή κάπου στην Αργολίδα- όπου εκεί τον σκότωσε ο Ηρακλής κατά μία άλλη εκδοχή του μύθου, γκρεμίζοντας τον από τα τείχη της Τίρυνθας (Ευριπίδης, Ηρακλής μαινόμενος).

2* Τώρα θα πρέπει να σας πω ότι υπάρχει ένα θέμα εδώ και με το όνομα του Ορτίλοχου. Το θέμα είναι ότι στους στίχους της Οδύσσειας  (γ 488 αλλά και φ 16) αλλά και στην Ιλιάδα (Ε 546) αναφέρεται το όνομα του βασιλέα των Φαρών ως Ορτίλοχος, όμως τόσο η ελληνική όσο και η αγγλική βικιπαίδεια αλλά και πολλές άλλες ιστοσελίδες, καθώς και πολλοί σχολιαστές των ομηρικών επών, αναφέρουν ότι βασιλέας των Φαρών εκείνη την εποχή ήταν ο Ορσίλοχος. Οι ειδικοί απεφάνθησαν ότι το αυτό οφείλεται σε λάθος γραφή του Αρίσταρχου του γραμματικού, σπουδαίου Αλεξανδρινού φιλόλογου, ο οποίος έζησε γύρω στο 200 πχ. Αυτός είναι που χώρισε την Ιλιάδα και την Οδύσσεια σε 24 ραψωδίες και προσπάθησε να αποκαταστήσει το κείμενο από εκείνα τα εδάφια που του φάνηκαν χαλκευμένα και από όλες τις μετέπειτα παρεμβολές και φθορές. Στις δύο εκδόσεις, της Ιλιάδας και της Οδύσσειας του Αρίσταρχου, βασίστηκαν όλες οι μετέπειτα εκδόσεις των Ομηρικών επών. Για το ποιος ήταν ο Αρίσταρχος ο Σαμοθράξ κλικ εδώ.

3* "ἀρχὴν ξεινοσύνης προσκηδέος" ίδετε εδώ.

Προσκηδής: αυτός που προκαλεί οικειότητα και στενή φιλία, από το κῆδος: «φροντίδα, συγγένεια»

4* "κοχώναις" Πρόκειται για ελληνική λέξη, (δείτε εδώ, αλλά και εδώ), με πολλές σημασίες, μεταξύ των άλλων σημαίνει και τα αρχίδια. Δεν ξέρω αν υπάρχει κάποια σχέση με το ισπανικό cojones, που λέγονται τα αρχίδια στα ισπανικά.