Ένας αιώνας, ένας κόσμος, μια στιγμή

Ανρί Καρτιέ Μπρεσόν

Πειραιάς, Ζεϊμπέκικο σε καφενείο. 1953.

Ο φακός γοητεύεται, είναι φυσικό, από την χορευτική κίνηση του σκυμμένου χορευτή στο πρώτο πλάνο. Διαθέτει την κατατομή φιγούρας του θεάτρου σκιών και μπριγιόλ στο μαλλί. Είναι αποστεωμένος έφηβος, παιδί της Κατοχής και του Εμφυλίου. Είναι αγυιόπαιδο αλλά όχι μάγκας. Κρατάει κομπολόι και χαμηλώνει για να ακουμπήσει στο χώμα. Χώματα; Από τη γης παίρνει δύναμη σε αυτό το μοναχικό του ταξίδι. Η επιτήδευση στη χορευτική φιγούρα του, παρά την σεμνότητα της, φανερώνει την μίμηση παλαιότερων προτύπων που έρχονται από το βάθος του χρόνου. Τον έχει καταλάβει η αοιδός με τον χρυσό (!) σταυρό και συσπά ελαφρά το πρόσωπο της μειδιώντας. Κρατάει το ρυθμό με τα δάχτυλα. Το αιώνιο θηλυκό. Ο μπουζουξής με το σκαρπίνι είναι πιο αυθεντικός ενώ ο μουσικάντης πίσω του παίζει εκστασιασμένος. Με ακορντεόν!                                                                                                               

Προσέξτε στο φόντο της εικόνας τον καθρέφτη και την ενέργεια του: μεγαλώνει το χώρο συνθέτοντας μία νεκρή φύση με το από τερακότα ανθοδοχείο. Χους, και εις χουν απελεύσει. Επιθυμίες, νταλκάδες, μερακλίκια ερωτισμός, κοινωνικό υπόβαθρο, ιεροτελεστία αλλά και η ανυπόφορη παρουσία του θανάτου. Ανάμεσα στο μαύρο μοτίβο και το γκρίζο. Στα σφραγισμένα μάτια που κοιτάνε χωρίς να βλέπουν.                  

Και βέβαια όλοι καταλαβαίνουμε σε ποιόν ανήκει το φαλακρό κεφάλι που αντικατοπτρίζεται στον καθρέφτη. Τι ακούει, τι περιμένει. Γιατί γύρω του το φόντο έγινε μαύρο. Η μουσική υπάρχει, κατά τ' άλλα στην εικόνα, μέσω της εκκωφαντικής σιωπής.                                                                                                                           

Στιγμιότυπο –μάθημα, νατουραλισμός που παραπέμπει στα καλογυρισμένα κινηματογραφικά πλάνα της δεκαετίας του '50. Ροσελίνι και Βιττόριο ντε Σίκα και Κούνδουρος και ο μάγος Φελίνι. Τότε που οι αστοί ανίχνευαν τον υπόγειο κόσμο του λούμπεν προλεταριάτου. Την ἠγάθεη λαϊκότητα πριν καταντήσει παραμορφωμένο κακέκτυπο.                                                                                                                      

Νεορεαλισμός και μαγευτικά υπονοούμενα. Τέχνη ...Με χωμάτινα, γήινα υλικά.

Λεξιλόγιο:

Μπριγιόλ: Η μπριγιαντίνη.

Αγυιόπαις: Παιδί του δρόμου, αλάνι, αρχ. Ελλ. ἀγυιά:  δρόμος, δρομάκι, σοκάκι.

Σκαρπίνι: Παπούτσι με χαμηλό τακούνι.

ἠγάθεος: Αγιότατος, ευλογημένος

κι ύστερα… ήρθε η τηλεόραση

Θυμάμαι τότε που ήμουνα παιδί… Εκείνα τα χρόνια, τα χωρίς τηλεόραση, την εποχή του ραδιοφώνου με τα δελτία ειδήσεων, την εποχή της βεγγέρας και των μαζώξεων, της κουβέντας των μεγάλων στη σάλα και στα καφενεία, επί παντός του επιστητού ή όχι… Κυριαρχούσε το κουτσομπολιό, συγκεκαλυμμένες συζητήσεις περί σεξ, αναμνήσεις από τον εμφύλιο και την πείνα της Κατοχής, και ατέρμονες πολιτικές συζητήσεις… Τότε που κρυφακούγαμε εμείς οι πιτσιρικάδες, μπας και "πιάσουμε " τίποτα από όλα αυτά τα… μαγευτικά και σπουδαία, που αφορούσαν μόνο τους μεγάλους… Και "πιάναμε " ακαθόριστες έννοιες, την …έξαψη των μεγάλων, με λέξεις ακαταλαβίστικες για εμάς τότε… όπως "εκλογές", "λαομίσητος " , "βία και νοθεία ", "ένα ένα τέσσερα ", "επαφίεται στον πατριωτισμό των Ελλήνων ", "Σύνταγμα " και… "Ανένδοτος "

Μετά ήρθε η χούντα και άρχισε ένα απίστευτα άγριο ταξίδι μέσα στη νύχτα και η σιωπή κάλυψε τα πάντα, ούτε να κρυφακούσουμε δεν μπορούσαμε…

Κι ύστερα… ύστερα κάπου εκεί ήρθε και η τηλεόραση.

Μυσταγωγία, όλη η οικογένεια μαζί με φίλους και γείτονες που δεν είχαν τηλεόραση, με τα φώτα χαμηλωμένα η σβηστά, και με την σιωπή να κυριαρχεί, και τον παράξενο ταξιδιώτη με το μικρό βαλιτσάκι στο χέρι να περιδιαβαίνει στην φωσφορίζουσα οθόνη.

Μετά μεγαλώνοντας σιγά σιγά ζήσαμε το κυπριακό δράμα το πολυτεχνείο, τις διαδηλώσεις και όλη εκείνη την πανηγυρική εποχή της μεταπολίτευσης.

Κι ύστερα… το "ένα ένα τέσσερα ", έγινε… "αλλαγή" και μετά από κάμποσα χρόνια… "λεφτά …υπάρχουνε". Κι ώσπου να έλθει το πλήρωμα το χρόνου και να γίνουν όλα αυτά, βρεθήκαμε εμείς, μεγάλοι πια, να είμαστε καθισμένοι στον καναπέ, και τα παιδιά να μην νοιάζονται πια για κρυφακούσματα στους μεγάλους παρά μόνο για κάτι διαγωνισμούς τραγουδιού, κάτι χορούς των αστέρων ξέρω και γω πως τους λένε, της τηλεόρασης… και εμείς χωρίς ελπίδα, βουβοί, και προπαντός χωρίς παρέα, και χωρίς… "έξαψη" να βουρκώνουμε μόνοι… κατάμονοι… παρέα μόνο με μια φωσφορίζουσα οθόνη.

Κι ύστερα, ήρθε η ανατριχίλα της Κρίσης

Και τότε… τότε, η φωσφορίζουσα οθόνη της τηλεόρασης, έγινε τρομακτική… τόσο ανατριχιαστική, κάτι σαν ταινία τρόμου, σαν "το πνεύμα του κακού " (Poltergeist), σαν όλα τα κακά και τρομαχτικά στοιχειά του σύμπαντος, να ξεφυτρώνουν από την φωσφορίζουσα οθόνη και να απειλούν την τόσο εύθραυστη ψυχική ισορροπία μου.

Και δεν ήθελα άλλο πια να είμαι μπροστά της, αλλά ήθελα να το βάλω στα πόδια… να φύγω μακριά…  πολύ μακριά κι αγύριστα…

Κι ύστερα ξύπνησα… απότομα και μούσκεμα στον ιδρώτα…

Τι καλά να ήταν όνειρο… Να ήταν απλά και μόνο ένα ακόμη  τρομακτικό όνειρο… ένας εφιάλτης.

Σας μελαγχόλησα… συγνώμη, παρενέργειες της ηλικίας ίσως…

Χρωστάγαμε στόν μανάβη τό μπακάλη τό χασάπη…

Ὡς γνωστόν τα παλιά τα χρόνια τόσον εἰς τάς πόλεις ἀλλά καί εἰς τήν ἐπαρχίαν ὁ κόσμος διαβιοῦσε μέ δυσκολία καί ἡ φτώχια ἦταν τό κύριο χαρακτηριστικό ποῦ κυριαρχοῦσε τότε στό μεγαλύτερο μέρος τῆς κοινωνικῆς διαστρωμάτωσης τοῦ λαοῦ. Ἡ εἰκόνα ἀποτυπώνεται μέ ἀκρίβεια στίς δεκάδες ταινίες τῆς δεκαετίας τοῦ 50 ἀλλά καί τοῦ 60 ποῦ προβάλλονται κατά κόρον ἀπό τήν τηλεόραση καί βλέπονται φανατικά ἀπό ὑψηλό θεατήριο δεδομένου ὅτι τούς θυμίζουν γνωστές καί οἰκεῖες εἰκόνες ἀπό τό παρελθόν τους. (Τώρα πιά  καί ἀπό τό μέλλον πολλῶν ἐξ ἠμῶν). Ἔτσι λοιπόν γιά τίς σκηνές ποῦ θά περιγράψω παρακάτω ἀφορμή ἦταν μία ταινία ποῦ πρόβαλε ἡ τηλεόραση καί ποῦ μου ἔδωσε τήν εὐκαιρία νά ἀπαντήσω σήμερα σέ μία ἀπορία ποῦ μου γεννήθηκε σχεδόν πενήντα χρόνια πρίν ὅταν ἄκουσα τήν ἴδια φράση καί ρώτησα τόν πατέρα μου γιατί τό εἶπε κάποιος αὐτό, καί ὅπως θά καταλάβετε ἀπάντηση δέν πῆρα.

Ὡς γνωστόν παλαιόθεν μόλις γεννοβολοῦσε τό τέκνον ἡ μητέρα ἔσπευδαν συγγενεῖς καί φίλοι νά τό ἀσημώσωσι (καλῶς!) ἀλλά καί νά διαγνώσωσι (κακῶς!) ὡς ἐπαΐοντες πλήν αὐτόκλητοι καί ἐρασιτέχναι ντί-ἐν-ἐϊτζῆδες, εἰς ποῖον ἐκ τῶν μελῶν τῆς οἰκογενείας εἶχεν ὁμοιότητα περισσότερόν το βρέφος.

Μετά τόν καταιονισμόν ( καταιονιστήρ ἑλληνιστί: ντουζιέρα) πτυέλων ἐπί τῆς μούρης τοῦ δυστήνους μωροῦ, οἱ προσφιλεῖς του ζεύγους ἀρχίζανε τήν κολοκυθιά:

Μήν εἴν’ τά μάτια τῆς γιαγιᾶς;

Μήν εἴν’ τῆς κουκουβάγιας;

Μήν τό πηγούνι εἶν΄τοῦ παπποῦ;

Μήπως τῆς μάνας φέρνει;

Μπᾶς κι ἔχει τοῦ πατέρα τοῦ τό μπόι.

Καί τά λοιπά καί τά λοιπά.

Βεβαίως, ὅλα αὐτά ἀφοροῦσαν κυρίως εἰπεῖν εἰς τήν πιστοποίησιν καί ταυτοποίησιν τῆς ἐκ πατρός ρίζας, δεδομένου ὅτι "mater certa pater semper incertus" (ἡ μητέρα εἶναι πάντοτε βεβαῖα, ὁ πατέρας εἶναι ἀβέβαιος)

Ἐξ ἄλλου, ὅταν τό τέκνον μεγαλώσει, θά κληθεῖ πλεῖστες ὅσες φορές νά λάβει θέσιν εἰς τήν (ὑφ’ ἁπάντων σχεδόν τῶν συγγενῶν τεθεῖσαν) τραυματική ἐρώτησιν:

Ποιόν ἀγαπᾶς περισσότερο; Τή μαμά ἤ τόν μπαμπά;

Ἡ σωστή καί εἰλικρινής ἀπάντησις δέον ὅπως ἔχει: «Δέν γαμιέστε;»

(Ἀλλά τά καλά παιδάκια τότε δέν ἔλεγαν κακές λέξεις).

Τά σόγια ἀλληλοϋπονομεύονταν (κρυφίως-ἀλλά καί φανερά) καί ἐξῆραν σεαυτούς, καί οἱ φίλοι γελοῦσαν συγκεκρατημένα (ἀποφεύγοντας τό ἀτόπημα νά διατυπώσωσι τήν γνώμη των) καί τό ζεῦγος προσδοκοῦσε τήν ὥρα ποῦ ἅπαντες θά ξεκουμπίζονταν…

Ἡ ἔκφρασις χρησίμευε ὡς πυροσβεστήρας τῶν ἑκατέρωθεν ἀντιδικούντων, συνήθως ὑπό τοῦ πατρός (δίκην θυμόσοφου), ὅστις ἔλεγε εὐφυολογώντας (!) ὅτι κατά τόν χρόνον τῆς συλλήψεως τοῦ τέκνου, τάχατες (;) χρεωστοῦσαν βερεσέδες εἰς τόν ὀπωροπώλη ἤ τόν ἐδωδιμοπώλη ἤ τόν κρεοπώλη ἤ ἀλλαχοῦ (ἀντιστοίχως), ὅποτε (ὑπονοεῖτο ὅτι) τό παιδίον μᾶλλον φέρει τά γνωρίσματα ἑνός (;) ἐξ αὐτῶν, μεθ’ οὐ ἐσυνουσιάσθη ἡ νύμφη, ἴνα πατσίσει τά ὀφειλόμενα...

Ἄλλως τέ τοιούτου εἴδους in nature συμψηφισμοί ὀφειλῶν, ἤσαν εἰς τήν ἡμερησίαν διάταξιν τόσον εἰς τάς πόλεις ὅσον καί εἰς τήν ἁγνήν ἐπαρχίαν κατά τούς χρόνους ἐκείνους [π.χ. βινοῦσε (βινῶ, παρανόμως συνουσιάζομαι) ὁ σπιτονοικοκύρης τή ζουμπουρλούδικη πλήν ὅμως μπαταξού ἐνοικιάστρια, ὁ πτωχός πλήν τίμιος φοιτητής τήν θαλερή ἐδωδιμοπώλισσα, ὁ κολομπαράς ποδηλατάς «χάριζε» βόλτες  κ.ο.κ.] ἀλλά ἀκόμη καί ὡς τίς μέρες μᾶς κάποιες  μπαταξοῦδες καί ἔκφυλες ἐπιβάτισσες ἐξοφλοῦν τόν ταρίφα σέ ρήτρα high pipidelity (!)

Φυσικά, τά ἀνωτέρω περιγραφόμενα ἐλάμβανον χῶραν παλαιόθεν, διότι τώρα δέν κάμνουμε τέτοια πράγματα ἀφοῦ ἐγινήκαμεν Ἐβρωπέη (τίς συνέπειες καλούμεθα νά ἐξοφλήσωμεν ὅλοι σήμερα) καί ἐφ’ ὅσον ἄλλωστε καί ἐν τῇ γηραιά Ἀλβιόνα εἰς ἀντίστοιχες περιπτώσεις, πατήρ ἁπάντων των Βρετανοπαίδων πάλαι ποτέ ἐφέρετο ὁ περιώνυμος γαλατάς (The milkman's here and wants paying …) 

(Πενθερά ἀπ’ τοῦ πατρός τό σόι):

-Πῶ! πῶ ! ἕνα ὡραῖο μωράκι!

(Μπαμπάς):

-Εἶδες;

(Πενθερά ἀπ’ τοῦ πατρός τό σόι):

-Κοιταξέ το! Ἔχει τά μάτια τοῦ μπαμπά σου γιόκα μου!

(Μάνα):

-Μά τί λέτε τώρα καλέ μητέρα; Ἴδια τῆς μαμᾶς μου εἶναι...

(Πενθερά ἀπ’ τοῦ μπαμπά τό σόι):

-Τῆς μάνας σου; καλά, ἀλλά ὄχι καί στήν ἔκφραση...

(Μπαμπάς):

-Ἐγώ λέγω ὅτι μοιάζει τοῦ Μπακάλη ποῦ τοῦ χρωστούσαμε κιόλας!

(Μάνα κατάχλωμη):

-Ὥστε τό ἤξερες λοιπόν...

(Ἡ συνέχεια σέ Βίπερ)

 Δρ Γεώργιος ὁ Βούς

Υ.γ

Τό κείμενο αὐτό γράφτηκε πρίν ξεσπάσει ἡ κρίση τόν Σεπτέμβριο τοῦ 2009 καί περιγράφει στιγμιότυπο τῶν χαλεπῶν ἐκείνων χρόνων δηλ. τῆς δεκαετίας τοῦ 50 καί τοῦ 60. Χρειάστηκε νά περάσουν πάνω ἀπό τριάντα χρόνια γιά νά ξεχάσουμε τίς εἰκόνες τῆς φτώχιας καί τῆς δυστυχίας, τῆς ταπείνωσης καί τῆς προσφυγιᾶς τῆς ἀστυφιλίας καί τῆς μετανάστευσης, καί νά ἀνέβη τό βιοτικό ἐπίπεδό των Ἑλλήνων μέ ὅλα τα ἐπακόλουθα. Ἀλλά ἡ πουτάνα ἡ ἱστορία ἐκδικεῖται. Ὡς γνωστόν ἐπαναλαμβάνεται ὡς τραγωδία καί ἐνίοτε ὡς φάρσα. Χρειάστηκαν σαράντα χρόνια νά ξεφύγουμε ἀπό τίς εἰκόνες αὐτές, ἀλλά μόλις τρία γιά νά κατρακυλήσουμε πάλι στήν ἀβεβαιότητα τή φτώχια καί τήν ἐξαθλίωση…