Η δίκη του Σωκράτη

Συνέχεια, το πρώτο μέρος εδώ.

                             Jacques-Louis David (1787) Ὁ θάνατος του Σωκράτη

Μετά την κατάθεση του Μέλητου και των μαρτύρων του τα παίρνει στο κρανίο ο γέρος και βγαίνει. Και τους τα λέει χύμα και τσουβαλάτα. Καταρρίπτει μία προς μία τις κατηγορίες, τους χώνει και μία διδαχή περί την ηθικήν και την τιμιότητα και τους στέλνει άπατους. Σαν να το έκανε επίτηδες ο κωλόγερος. Εξοργίζονται οι πιο πολλοί απ’ τους ηλιαστές και τον τρελαίνουνε στους διάτρητους, που σήμαινε καταδίκη. Από τους 501 δικαστές ψήφισαν οι 280 πως ήταν ένοχος και 221 πως ήταν αθώος. Η πρόταση, όμως, των κατηγόρων του ήταν θάνατος. Σύμφωνα με το δικονομικό σύστημα της αθηναϊκής πολιτείας, αν ο κατηγορούμενος κρινόταν ένοχος, τότε είχε δικαίωμα αντιπρότασης για την ποινή. Ξανασηκώνεται ο προγάστορας και τους κάνει Μήδους από το κακό τους. Αφού τους κορόιδεψε ότι παρά λίγο να γλυτώσει την καταδίκη αφού, τους είπε, τόσο μικρή διαφορά δεν την περίμενε, αντί να προτείνει μία ποινή ήπια - οι δικαστές τότε έπρεπε να διαλέξουν μία από τις δύο προτάσεις (του κατήγορου η του κατηγορούμενου, ενδιάμεση επιλογή δεν είχαν) τους προκαλεί λέγοντάς τους ότι το σωστό θα ήταν το δικαστήριο να ψηφίσει την ισόβια τιμητική σίτισή του στο πρυτανείο για την προσφορά του στην κοινωνία. Αλλά για να μην σας προσβάλω τους λέει «προτείνω να σας δώσω όσα έχω, δηλαδή μίαν μνα!». Παραδόξως πως, οι χιουμορίστες Αθηναίοι δεν εκτίμησαν το χιούμορ του και τον αποδοκίμασαν. Ο Πλάτωνας στην απολογία του μας λέει ότι εναλλακτικά μετά από πιέσεις των μαθητών του αντιπρότεινε ένα πρόστιμο 30 μνων με εγγυητές τον Κρίτωνα, και τον Κριτόβουλο.

Από τον Ξενοφώντα, (Ξεν, Απολογία Σωκράτους, 23) μαθαίνουμε ότι δεν δέχτηκε να προτείνει χρηματική ποινή, επειδή κάτι τέτοιο προϋπέθετε αποδοχή της ενοχής του, κάτι που εκείνος δεν παραδεχόταν. Και ακριβώς επειδή δεν παραδέχθηκε την απόφαση των δικαστών του, η τελική αντιπρότασή του για χρηματική ποινή δεν ήταν δεσμευτική για το δικαστήριο.

Ήτανε στραβό το κλίμα το ‘φαγε και ο γάιδαρος και του τη φέρανε κατακέφαλα στην δεύτερη ψηφοφορία οι δικαστές με περισσότερες ψήφους αυτή τη φορά. Θάνατος 360 - πρόστιμο 141. Και τον φουκαρά τον γέροντα τον παρέδωσαν στους Ένδεκα.

Στο διάστημα που μεσολάβησε, έως ότου ο άρχοντας βασιλεύς, ως πρόεδρος του δικαστηρίου, μαζί με το γραμματέα, να καταγράψουνε την διαταγή της καταδικαστικής απόφασης ο Σωκράτης απευθύνεται για τελευταία φορά, στους δικαστές του.  Όμως μόνο τότε (για πρώτη φορά) τους προσεφώνησε ως άνδρες δικαστές. Μέχρι τότε σταθερά απευθυνόταν στους δικαστές της Ηλιαίας  προσφωνώντας τους άνδρες Αθηναίοι τονίζοντας δηλαδή  αποκλειστικά την πολιτική διάσταση της δίκης του, και τους είπε τα παρακάτω μνημειώδη λόγια όπως μας τα μεταφέρει ο Πλάτωνας στη απολογία του:

"πλείους ἔσονται ὑμᾶς οἱ ἐλέγχοντες, οὖς νῦν ἐγὼ κατεῖχον, ὑμεῖς δὲ οὐκ ἠσθάνεσθε· καὶ χαλεπώτεροι ἔσονται ὄσω νεώτεροι εἰσιν, καὶ ὑμεῖς μᾶλλον ἀγανακτήσετε. εἰ γὰρ οἴεσθε ἀποκτείνοντες ἀνθρώπους ἐπισχήσειν τοῦ ὀνειδίζειν τινὰ ὑμὶν ὅτι οὐκ ὀρθῶς ζῆτε, οὐ καλῶς διανοεῖσθε". Πλάτων, Απολογία, [39d]

Όπερ δηλαδή: από 'δω και πέρα θα είναι πολύ περισσότεροι εκείνοι που θα σας ελέγχουνε και θα σας γίνονται ενοχλητικότεροι και από εμένα. Γιατί σίγουρα θα είναι λάθος να νομίζετε πως, σκοτώνοντας έναν, θα σταματήσετε  όλους τους άλλους να σας κατηγορούνε για τις ανοησίες  και τις παρανομίες σας.

Στην ψειρού, λοιπόν, για καμιά τριανταριά μέρες, γιατί γιορτάζανε τα Δήλια τότε οι Αθηναίοι και έλειπε στη Δήλο η «Πάραλος» και δεν θέλανε να βάψουνε τα χέρια τους με αίματα, άγιες μέρες. Πέσανε από δίπλα οι μαθητές του να τον παρηγορήσουνε. Παρηγοριά στον άρρωστο μέχρι να βγει η ψυχή του. Εκείνη η λούγκρα ο Πλάτωνας, (ως γνωστόν επρόκειτο περί μεγάλης κουφάλας) επειδή το κλίμα ήτανε κομματάκι βαρύ για τους Σωκρατικούς, την είχε κοπανήσει και κάπου κρυβότανε. Βέβαια, αποκατέστησε την μνήμη του δασκάλου του αργότερα με τα γραπτά του, αλλά δεν απαλλάσσεται διά το τοιούτον, ο χέστης.

Το βιολί του, όμως, και στην ψειρού ο γέρων. Σκάρωσε και μίαν μηχανή απόδρασης ο μαθητής του, ο πάμπλουτος ο Κρίτωνας. Δωροδόκησε τους ένδεκα να κάνουνε το κορόιδο, όταν ο Σωκράτης θα την έκανε πάνω σε ένα άσπρο άλογο. Δεν είχαν ανακαλυφθεί και τα ελικόπτερα τότε. Προσπάθησε να πείσει τον Σωκράτη να δραπετεύσει με το επιχείρημα ότι ο θάνατος του θα ήταν άδικος αλλά  και τι θα πει ο κόσμος, ότι οι μαθητές του κι οι φίλοι του δε φρόντισαν για τη σωτηρία του δασκάλου τους και τον παράτησαν στην τύχη του. Τού το ξεκαθάρισε  ο παππούλης ότι δεν ήτανε και το πρέπον σύμφωνα με τις απόψεις του και τον μέχρι τώρα βίο του, κι έτσι έφτασε η ώρα του κώνειου.  

                                                 Κώνειο το στικτό (Conium)

Κώνειον το στικτόν, (δείτε εδώ) σατανικό φυτό αυτό το κώνειο. Ξεφύτρωνε μέχρι και στις αυλές των σπιτιών. Κάτι σαν το σημερινό χασίσι. Με τη διαφορά πως, αν έκανες την αποκοτιά και το ματσούλαγες, δεν έκανες κεφάλι, αλλά θα σε κλαίγανε αι ρέγκαι και αι σαρδέλαι ομού, και θα άρχιζες να παζαρεύεις με τον χάροντα τα περατίκια στον Αχέροντα. Το καλό ήταν πως βρώμαγε σαν ποντικοκούραδο κι έτσι κανείς δεν δοκίμαζε τα ζουμί του. Έχει και μία ουσία μέσα αυτή η φούντα, το αλκαλοειδές κωνείνη. Οφείλει την ονομασία του στο ρήμα "κωνάω", που σημαίνει "περιστρέφω". Το καλύτερο πράμα έβγαινε στα Μέγαρα. Προκαλούσε ανώδυνο και γρήγορο θάνατο. Οι πανάρχαιοι, που σε τέτοια πράγματα ήτανε μανούλες, είχανε βρει και την θανατηφόρα δόση, 4,5 γραμ. ακριβώς. Υπήρχε και η πιθανότητα, βέβαια, να του έπεφτε του φαρμακοφτιάχτη κάνας Μιθριδάτης και να χρειαζότανε δεύτερη και τρίτη δόση, την οποία υποχρεωνότανε να τρέξει να τη βρει στους αγρούς (στοκ δεν κρατάγανε). Κι επειδή ήτανε τεμπελχανάδες του κερατά οι δήμιοι απαγορεύανε στον καταδικασμένο να κινείται, αφού το έπινε, για να μην «κάψει» γρήγορα το φαρμάκι και πάει στράφι η δόση και τρέχουνε. Οι πιο μάγκες ζητούσανε και φακελάκι για να τρέξουνε και να βρουν και να ετοιμάσουν παραπανίσια δόση. Με κώνειο καθαρίσανε επίσης και τον μέγιστο Φωκίωνα οι κουφάλες οι Αθηναίοι (318 π.κ.Χ) και επειδή ο ξευτίλας ο δήμιος αρνιόταν να παρασκευάσει την δόση του Φωκίωνος "εἰ μὴ λάβοι δώδεκα δραχμάς", ο Μέγας Φωκίωνας παρακάλεσε κάποιους  φίλους του να δώσουν τα χρήματα γιατί ο ίδιος δεν είχε. Και τότε ελέχθη από κάποιους ότι «οι κουφάλες οι Αθηναίοι ούτε δωρεάν να πεθάνει κανείς  δεν επιτρέπουν». (Πλούταρχος Φωκίων 36.6) .

Ο Πλάτων στο έργο του Φαίδων (117e- 118a) μας δίνει την εικόνα της δηλητηριάσεως και το τέλος του Σωκράτη. Λέει λοιπόν ο Πλάτωνας:

"Αυτός, επειδή, όπως είπε, βαρύνανε τα πόδια του, ξάπλωσε ανάσκελα Έτσι του συνέστησε ο δήμιος. Παράλληλα τον άγγιζε και εξέταζε κάθε λίγο τις πατούσες και τα πόδια του. Έπειτα, αφού τον πίεσε δυνατά στα πέλματα, τον ρώτησε αν το αισθανόταν. Αυτός δεν απάντησε. Στη συνέχεια τις κνήμες κι ανεβαίνοντας προς τα πάνω μας έκανε να καταλάβουμε ότι πάγωνε κι ότι η ακαμψία είχε αρχίσει. Μετά αφού ο δήμιος επέστρεψε τον πίεσε δυνατά στις κνήμες κι είπε ότι όταν φτάσει μέχρι την καρδιά, τότε θα φύγει ο Σωκράτης". (Διακριτικός εδώ ο  Πλάτωνας δεν αναφέρει πως ο καλύτερος τρόπος για να αντιληφθεί ο δήμιος την επίδραση του δηλητηρίου ήτανε το στρίψιμο ή και η κλωτσιά στα αρχίδια) Ήδη είχε αρχίσει να παγώνει το σώμα του γύρω από το υπογάστριο. Κι εκείνος αποκαλύπτοντας το πρόσωπό του, - το είχε ήδη καλύψει μ’ ένα μαντήλι – είπε – το τελευταίο που βγήκε από το στόμα του: 

"καὶ ἐκκαλυψάμενος (ἐνεκεκάλυπτο γὰρ) εἶπεν, ὃ δὴ τελευταῖον ἐφθέγξατο  -Ὢ Κρίτων, ἔφη, τῷ Ἀσκληπιῶ  ὀφείλομεν ἀλεκτρυόνα · ἀλλὰ  ἀποδοτὲ καὶ μὴ ἀμελήσητε"
 
- Εντάξει, είπε ο Κρίτων. Μήπως θέλεις τίποτε άλλο;

Στην ερώτηση του Κρίτωνα δεν απάντησε πια. Μετά από λίγο όμως σάλεψε, κι ο δήμιος τον ξεσκέπασε. Εκείνος είχε στυλώσει το βλέμμα. Βλέποντας τον ο Κρίτων, του έκλεισε το στόμα και τα μάτια.

Έτσι κατέληξε, λοιπόν, ο σοφότερος όλων σύμφωνα με τον χρησμό του μαντείου των Δελφών, και δεν ξαναείδε φως…

Τώρα, την επόμενη του θανάτου του Σωκράτη νωρίς το πρωί ο ρήτορας Ισοκράτης, μαθητής και φίλος του, εμφανίστηκε στην αγορά ντυμένος κατάμαυρα και περίλυπος.

(Ψευδοπλούταρχος, "βίοι των δέκα ρητόρων" Ισοκράτης ΧII  (838f): Ἐλυπήθη δὲ καὶ οὐ μετρίως ἐπὶ τῷ Σωκράτους θανάτω καὶ μελανειμονῶν τὴ ὑστεραία προῆλθε.)

Κάπως έτσι έμαθαν το θάνατό του οι Αθηναίοι.

Κατά δε την μαρτυρία του Διογένη του Λαέρτιου, ΙΙ 43, οι Αθηναίοι, μόλις πληροφορήθηκαν ότι ο Σωκράτης κατέληξε, καθώς και μέσα σε ποιές φιλοσοφικές συζητήσεις ήπιε το κώνειο, εταράχθησαν σφόδρα. Αυθόρμητα  έκλεισαν τους πάγκους και τα καταστήματά τους στην αγορά. Και αμέσως έθεσαν σε κίνηση τους μηχανισμούς δίωξης εναντίον των κατηγόρων του. Ο Άνυτος κι ο Λάκωνας πρόλαβαν και την κοπάνησαν, ενώ τον Μέλητο τον εισήγαγαν σε δίκη και τον καταδίκασαν σε θάνατο.