Από τον μύθο στο λόγο

Χθὼν ἐτεκνώσατο φάσματ᾽ ὀνείρων.1

Σύμφωνα μὲ τοὺς περισσότερους μύθους οἱ ἄνθρωποι εἶναι αὐτόχθονες. Χθῶν, γέν. χθονὸς ὀνομάζεται ἡ γῆ, καὶ χθῶν μᾶ: ἡ μάνα γῆ. Οἱ ἄνθρωποι εἶναι γηγενεῖς, καὶ γηγενὴς «ὁ ἐκ τῆς γὴς γεννηθεῖς» δὲν εἶναι ἄλλος ἀπὸ τὸν αὐτόχθονα. Ὁ πρῶτος ποὺ γεννήθηκε ἀπὸ τὴ μάνα γῆ τῆς Ἀρκαδίας ἦταν ὁ Πελασγός.2 Ἀπὸ τὴ γῆ τῆς Ἀττικῆς γεννήθηκε ὁ Ἐρεχθέας.3 Ἀπὸ τὴ γῆ τῆς Κωπαΐδας στὴ Βοιωτία ὁ ἀλ-αλ-κομενεὺς4

Αὐτοὶ οἱ πρωτάνθρωποι, ποὺ ξεπετάχτηκαν ἀπὸ τὴ γῆ σὰν τὰ δέντρα μὲ τὸν καιρὸ ἄρχισαν νὰ αὐξάνονται καὶ νὰ πληθύνονται… Τότε ἦταν ποὺ ἦρθε ὁ Προμαθῆς, ὁ προνοῶν Προμηθεὺς νὰ τοὺς δεῖ! Κατὰ πὼς περιγράφει ὁ Αἰσχύλος:5

Αὐτοὶ ἦταν σὰν νὰ βλέπανε

Καὶ νὰ μὴ βλέπανε.

Σὰν ν’ ἀκούγανε καὶ νὰ μὴν ἀκούγανε

Ὅμοιοι μὲ μορφὲς ὀνείρων τὰ πάντα

μπέρδευαν καὶ ἀνακάτευαν τὰ πάντα.

Οὔτε σπίτια ξέρανε/ οὔτε τὶς ἐποχὲς /οὔτε ἄλογα/ οὔτε γιατρικά….

Ἁπλούστατα ἔτρωγε ὁ ἕνας τὶς σάρκες τοῦ ἄλλου. Καὶ ἐνῶ ὁ φιλάνθρωπος Τιτάνας ἤθελε νὰ τοὺς προσφέρει ὡς δῶρο τὸ «ἄνθος τῆς πολυτέχνης φωτιᾶς» του ποὺ κουβαλοῦσε στὸ νάρθηκα6 *pramantha7, τὸ μετάνιωσε γιατί εἶπε:

-Αὐτοὶ  θὰ καοῦν ἔτσι ὅπως εἶναι χωρὶς μνήμη, χωρὶς κρίση, χωρὶς λόγο. Γι’ αὐτὴν τὴν *αι-τία [ἀρχικὴ σημ. «κατηγορία, ὑπαιτιότητα» *αι: τὸ διδόναι] ἐφτιαξε ἀπὸ τὸ «ἄνθος τῆς παντέχνης  φωτιᾶς»8 του, τὰ γράμματα καὶ τοὺς ἀριθμοὺς καὶ τοὺς τὰ ἔδωσε, κι ἐκεῖνοι οἱ νήπιοι παίζοντας μὲ τὰ πύρινα γράμματα σχημάτιζαν λέξεις μέσα στὶς ὁποῖες φώλιαζε ὁ λόγος, σύμφωνα μὲ τὸν ὁποῖο τὰ πάντα γίνονται, πάντα φύονται τὰ πάντα συντελοῦνται. Συνδεδεμένα ὅλα σὲ ἕνα,9 τρύπωνε ὁ λόγος στὸ βάθος τῶν πύρινων γραμμάτων, ἔγινε τὸ μεδούλι τους ὁ πυρήνας τους. Διότι ἐδῶ ποὺ τὰ λέμε, ἐκτὸς τῶν λέξεων ὁ λόγος δὲν μπορεῖ νὰ σταθεῖ, εἶναι πομφόλυγες ποὺ διαλύονται. Καὶ ἦταν ἀναγκαῖο τὸ πύρινο καλούπι γιὰ νὰ τὸν συγκρατεῖ.

-Γι’ αὐτὴ τὴν *αι-τία μονολογοῦσε ὁ Τιτάνας. Γιὰ νὰ μποροῦν νὰ  *αι-ταίουν πρῶτα μὲ τὶς κατάλληλες λέξεις καὶ νὰ *αἳ-νυνται10 στὴ συνέχεια, δήλ. νὰ κινοῦν τὰ χέρια τοὺς κατὰ τὸν ἁρμόζοντα τρόπο, ὥστε νὰ δίνουν καὶ νὰ πιάνουν αὐτὸ ποὺ *αι-ταίουν, τὴ δὶ-*αι-τά τους, π.χ. στὰ ἐνδι-*αι-τήματά τους.  Γιὰ νὰ μποροῦν νὰ συλλέγουν τὴ λώγη11 τοῦ σίτου (ἀπὸ τὸ λέγω) χρειάζονται οἱ λέξεις ποὺ συγκρατοῦν τὸ λόγο καὶ τὸ λογισμό.

-Θὰ ὑπῆρχε… ἐκεχειρία (ἀπὸ τὸ ἔχω-χεὶρ) στὸν σύλλογό τους, στὸν ὅμιλό τους, χωρὶς τὴ μιλιά; Ἀναρωτήθηκε. Ὄχι βέβαια. Διότι τὸ δίνω τὰ χέρια στὴν ἐκεχειρία, προϋποθέτει ὅτι χάρη στὴν ὁμιλία μου μαθαίνω ὅτι ἔχω χέρια χρήσιμα.

Αὐτὰ καὶ ἄλλα σκεφτόταν ὁ θεῖος Προμηθέας12 ἀνάμεσα στοὺς κωφάλαλους αὐτόχθονες ποὺ τὸν κοίταζαν σὰ μορφὲς τοῦ ὀνείρου ἔτσι πῆρε τὴ μεγάλη ἀπόφαση νὰ τοὺς δώσει τὰ πύρινα γράμματα ποὺ συγκροτοῦν τὸ λόγο. Πολὺ ἀργότερα τοὺς ἔδωσε καὶ τὴ φωτιά. Στὸ ὄνομα τοῦ λόγου λοιπὸν οἱ νήπιοι ἄρχισαν νὰ κινοῦνται λογικά. Σύμφωνα μὲ αὐτὸν ἔκαναν τὶς ἐπιΛογές τους, διάΛεγαν, ἔκαναν τοὺς ὑποΛογισμούς τους, ἔβρισκαν τὶς ἀναλογίες κι ἔτσι ἄρχισαν ν’ ἀποκτοῦν Λογική. Στὸ τέλος, κι ἐνῶ ὁ λόγος ἦταν καὶ εἶναι κοινός, μερικοὶ ἄρχισαν νὰ πιστεύουν ὅτι τάχατες εἶχαν ἰδιαίτερη φρόνηση.13 Ἔτσι, ὁ ἕνας ἀπὸ τὸ Λόγο-του, ἔγινε ἐΛόγου-του, δήλ. Αὐτός, αὐτεξούσιος, ὅπως ἐσὺ ἀπὸ τὸ Λόγο-σου γίνεσαι ἐΛόγου-σου ἢ ὅπως ἐγὼ γίνομαι ἐΛόγου-μου, δήλ. ΕΓΩ… Τότε ἦταν ποὺ παραβιάστηκε μέσα ἀπὸ ἐγωισμοὺς καὶ ὑπεροψίες ἡ πρώτη, ἡ ἀρχικὴ ἐκεχειρία, γιὰ νὰ συναφθεῖ καὶ ἄλλη στὸ μέλλον, τὸ κοντινό, τὸ μακρινό, καθὼς μεσολαβοῦν πόλεμοι.

*1  «H γῆ γέννησε φαντάσματα ὀνείρων».  Εὐριπίδης, Ἰφιγένεια ἐν Ταύροις στ. 1262  

*2  Πελασγός: "φασὶ δὲ Ἀρκάδες ὡς Πελασγὸς γένοιτο ἐν τὴ γῆ ταύτη πρῶτος" Παυσανίας Ἀρκαδικὰ Ι.4.

 *3   Ἐρεχθεύς:  προγονικὸς χθόνιος (γήινος) θεὸς  τῆς ἀττικῆς γής, μισὸς ἄνθρωπος, μισὸς φίδι. Θεωρεῖται ὅτι βγῆκε, γεννήθηκε ἀπὸ τὴ γῆ, συμβολίζοντας τὴν ἐντοπιότητα τῶν Ἰώνων στὴν Ἀττική. «τέκε δὲ ζείδωρος ἄρουρα»,  τὸν γέννησε ἡ δότρα Γῆ Ὄμ. Ἰλιάδα ράψ.β στ. 548

*4  «Βοιωτοῖς Ἀλαλκομενεὺς ὑπὲρ λίμνης Κηφισίδος ἀνέσχε πρῶτος ἀνθρώπων» Ἰππόλυτος: τοῦ κατὰ πασῶν αἱρέσεων ἔλεγχου Α 5.2.17

*5  «οἳ πρῶτα μὲν βλέποντες ἔβλεπον μάτην…»  Αἰσχύλου Προμηθεὺς Δεσμώτης στ.447

*6   «ἔκλεψ᾽ ἀνθρώποισι Διὸς πάρα μητιόεντος ἐν κοίλῳ νάρθηκι»  Ἡσίοδος Ἔργα καὶ ἡμέραι στ.52  Γιὰ τὸ φυτὸ Ferula Communis, Ἄρτηκας ἢ Νάρθηκας γνωστὸ καὶ ὡς νάρθηξ ὁ κοινὸς, περισσότερα ἐδῶ: http://mde-didaktiki.biol.uoa.gr/mde8/gargeraki/triti_selida.html  

Τὸ κλαδὶ τοῦ φυτοῦ, ποὺ ἔχει σωληνοειδῆ μορφή, ἔχει ἕνα, σχετικὰ ἐλαφρύ, ξυλῶδες περίβλημα καὶ στὸ κέντρο τοῦ ὑπάρχει μία οὐσία ποὺ ἀποκαλεῖται «ἐντεριώνη». Ὅταν ἡ ἐντεριώνη εἶναι ξερή, καίγεται ἀργά, χωρὶς φλόγα. Ἔτσι ἀναβαν τὸ νάρθηκα σὲ μία ἄκρη του μὲ ἀποτέλεσμα τὸ ἐσωτερικό του νὰ καίγεται πάρα πολὺ ἀργά, ὅπως τὸ βραδύκαυστο φυτίλι, καὶ χωρὶς νὰ καίγεται τὸ ἐξωτερικὸ ξυλῶδες περίβλημα. Οἱ ἄνθρωποι, γιὰ αἰῶνες καὶ χιλιετίες ἴσως, στοὺς τόπους ὅπου εὐδοκιμοῦσε τὸ φυτό, διατηροῦσαν καὶ μετέφεραν τὴ φωτιὰ στὰ δύσκολα ταξίδια τους σὲ μεγάλες ἀποστάσεις, γιὰ μικρὲς ἢ μεγαλύτερες χρονικὲς περιόδους, μὲ τὴ βοήθεια τοῦ νάρθηκα. Γιὰ τὴν ἱστορία νὰ ἀναφέρω ἐδῶ ὅτι -σύμφωνα μὲ τὴ παράδοση- ὅταν οἱ καλόγεροι τοῦ Ἰουστινιανοῦ ἔκλεψαν ἀπὸ τοὺς Κινέζους τὸ μεταξόσπορο τὸν ἔκρυψαν καὶ τὸν μετέφεραν μέσα σὲ ραβδιὰ ἀπὸ νάρθηκα.

*7  pramantha: δαυλὸς ἢ ξύλο ποὺ διὰ τῆς τριβῆς παράγει φωτιά.

Pramantha  και ἡ ἐτυμολογία τῆς λέξης προμηθεύς: «ὁ προνοητικός, ὁ προβλεπτικὸς» < πρὸ- + -μηθῆς < *μῆθος δωρικὸ *μάθος: τὸ φροντίς, μέριμνα, τὸ ὁποῖο ἀνάγεται πίθ. στὴ ρίζα *ma-dh- τοῦ I.E. *men-dh- : μανθάνω καὶ μενθήρη

Νὰ ποῦμε ἐδῶ ὅτι ὁ μύθος τοῦ ἥρωα ποὺ ἔκλεψε τὴ φωτιὰ ἀπαντᾶται σὲ διάφορες μορφὲς σὲ πολλὰ σημεῖα καὶ σὲ πολλοὺς λαοὺς ὅπως στὴν Αὐστραλία στὴ Μελανησία στοὺς Βουσμάνους στὴν Φιλανδία κλ. Κάποιοι φιλόλογοι κυρίως ξένοι ὑποστηρίζουν τὴ θεωρία ὅτι ὁ Προμηθέας εἶναι στὴν πραγματικότητα ἡ Ἑλληνικὴ μορφὴ τοῦ πιθανῶς ὁμόριζου σανσκριτικοῦ pra-ma-ntha. Pramantha εἶναι τὸ κάθετο ξύλο τὸ ὁποῖο οἱ Βραχμάνοι μάγοι τὸ ἔτριβαν μέσα σὲ μία σχισμὴ πάνω σὲ ἕνα ὁριζόντιο ξύλο καὶ διὰ τῆς τριβῆς ἀναβαν τὴ φωτιά. Γιὰ περισσότερες πληροφορίες σχετικὰ μὲ τὸ μύθο ἐδῶ: Prometheus

*8  «τὸ σὸν γὰρ ἄνθος, παντέχνου πυρὸς σέλας», Αἰσχύλου Προμηθεὺς Δεσμώτης στ.8 

*9  «ἐστιν ἓν πάντα εἶναι». Ἠρακλειτος Ἄπ. 50β 

*10  αἴνυμαι: λαμβάνω καταλαμβάνω. «χείρας αἰνύμεναι» σφίγγοντας τὰ χέρια  Ὄμ. Οδύσσεια. στ. 500

*11   λώγη: καλάμη, καὶ συναγωγὴ σίτου

*12  Προμηθέας: Ὁ Προμηθέας στὸ μύθο εἶναι τὸ σύμβολο τοῦ προνοητικοῦ του δυνατοῦ ἄνθρωπου, ποὺ ἐξυψώθηκε πάνω ἀπὸ τὴ μοίρα τοῦ θνητοῦ, ποὺ ἀγγίζει τὸ θεῖο καὶ ἀνοίγει στοὺς ἀνθρώπους τὸ δρόμο τῆς κυριαρχίας πάνω στὸ ἐχθρικὸ περιβάλλον. Ἡ τραγικότητα τοῦ Προμηθέα τὸν κάνει τὸ πρότυπό του τραγικοῦ ἀνθρώπου ἢ τοῦ πολιτικοῦ ἀνθρώπου καὶ μὲ αὐτὴν τοῦ τὴν ἔκφραση ἀπέκτησε παγκόσμια φήμη. Ὁ Προμηθέας δὲν ἦταν θεὸς καὶ σὲ ἀντίθεση μὲ ὅλους τους ἄλλους ἡμίθεους δὲν ἦταν θεογέννητος. Ἀνέβηκε στὸν Ὄλυμπο μὲ τὴν δύναμή του καὶ μὲ τὸ μυαλό του. Συμβολίζει ἐπίσης τὸ πνεῦμα τῆς ἐλευθερίας καὶ τῆς ἀμφισβήτησης ἀπέναντι στὴν ἐξουσία (ΔΙΑΣ). Προβάλλει τὴ δύναμη τοῦ μυαλοῦ καὶ τῆς θέλησης.Ὁ Προμηθέας θὰ γίνει τὸ σύμβολο τοῦ τραγικοῦ ἢ πολιτικοῦ ἀνθρώπου, τοῦ ἀνθρώπου ποὺ δημιούργησε τὸν πολιτισμό. Εἶναι ὁ ἥρωας ποὺ ὄρθωσε τὸ παράστημά του μὲ τὴ δύναμη, μὲ τὴ θέλησή του καὶ τὸ τέχνασμα τοῦ ἐνάντια στὴν ἐξουσία (θεοί). Οἱ θεοὶ (Δίας) τὸν τιμωροῦν, ἀλλὰ ὁ Προμηθέας ἀκατάβλητος συνεχίζει νὰ ἀντιστέκεται. Καὶ στὸ τέλος νικάει καὶ λυτρώνεται.

*13  Σίβυλλα δὲ μαινομένωι στόματι ἀγέλαστα καὶ ἀκαλλώπιστα καὶ ἀμύριστα φθεγγομένη χιλίων ἐτῶν ἐξικνεῖται τήι φωνήι διὰ τὸν θεόν. Ἠρακλειτος ἄπ. 92 β