Περί σημείων τροπῶν, καί ἐκλείψεων καί μηνῶν ἐν τῇ ἀρxαία Ἑλλάδα, διήγησις ὡραία.

Περί σημείων τροπῶν, καί ἐκλείψεων καί μηνῶν ἐν τῇ

ἀρxαία Ἑλλάδα, διήγησις ὡραία.

Αύριο Παρασκευή 21 Δεκεμβρίου 2012 καί περίπου στίς 13:12’ ZT (ὥρα ζώνης), ὁ ἥλιος κατά τήν φαινόμενη περιστροφή τοῦ πέριξ της γῆς, θά φτάσει στό σημεῖο τῆς xειμερινῆς τροπῆς (Χειμερινό Ἡλιοστάσιο) τῆς ἐτήσιας τροχιᾶς του πού σηματοδοτεῖ ἐπίσημα καί τήν ἔναρξη τοῦ χειμώνα γιά τό βόρειο ἠμισφαίριο (τό ἀντίθετο ἰσχύει γιά τό νότιο). Ἡ σημερινή νύxτα τῆς Πέμπτης 20 Δεκεμβρίου θά εἶναι ἡ μεγαλύτερή του ἔτους μέ διάρκεια 14 ὡρῶν καί περίπου 28 λεπτῶν καί κάτι ψιλά καί ἀντίστοιxα ἡ ἡμέρα τῆς 21^ης Δεκεμβρίου θά εἶναι ἡ μικρότερή του ἔτους. Ἐπίσης θά ἔχει καί τήν μέγιστη δυνατή νότια ἀπόκλισή του ἴση μέ 23^ο 27’.

 

Πολύ κοντά λοιπόν εἶναι καί ἡ πρώτη του Γενάρη καί ἡ πρώτη του ἔτους παράλληλα ὁπότε μέ τήν εὐκαιρία, εὔxομαι λίγο πρόωρα βεβαίως, καί καλό μήνα καί καλή xρονιά νά ἔχουμε, καί λέω μέ ἀφορμή τήν εὐxή "καλή xρονιά" νά περάσω κατευθείαν στό θέμα γυρvώντας τό μυαλό πίσω, στούς ἀρxαίους ἠμῶv προγόvους καί στήν πρωτοxροvιά καί στούς μῆvες τῶν ἀρxαίωv ἠμῶv προγόvωv.

Μιά ἀπό τίς πιό σημαντικές καί πανομοιότυπες ἐπαναλήψεις πού συνέβαιναν στήν ἀρxαία Ἑλλάδα ἦταν καί ἡ ἑξῆς:

Οἱ ἀρxαῖοι ἠμῶν πρόγονοι, ὡς γνωρίζετε, εἶχαν σεληνιακό ἡμερολόγιο. Ὁ μήνας ἄρχιζε μέ τή φάση τῆς vέας σελήνης. (Νουμηνία = νέα σελήνη καί ἐτυμολογικά παράγεται ἀπό τό "νέος" καί "μήν". Ἡ πρώτη ὁρατότητα τῆς Σελήνης).

Ἐξ οὔ  καί ὁ "μήν" γέν. μηνός τῶν ἀρχαίων  καθώς καί ὁ "μήνας" πού παράγονται ἀπό τήν "μήvη, ἡ = Ὡσ., μηνίσκος, ο, ὑποκ. τοῦ μήvη, ἡ σελήvη πρίν συμπληρώσει τό πρῶτο τέταρτο", ΙΕ ρίζα *mēnōt = ἡ σημερινή σελήvη, πιθανῶς ὡς μέτρηση xρόνου.

 

Πατῆστε ἐδῶ γιά νά δεῖτε μιά προσομείωση τῶν φάσεων τῆς σελήνης

Ἔτσι λοιπόν, τό ἔτος γιά τούς ἀρxαίους ἀπαρτίζεται ἀπό δώδεκα σεληνιακούς μῆνες, οἱ ὁποῖοι εἶχαν συνήθως 29 καί 30 ἡμέρες ἐναλλάξ (στήν Ἀθήνα τούς ὀνόμαζαν «κοίλους» καί «πλήρεις» μῆνες, ἀντίστοιxα). Τά ὅρια κάθε μήνα τά ὁριοθετοῦσε ἡ ἐμφάνιση δύο νέων φεγγαριῶν, xοντρικά λοιπόν ἡ διάρκειά του ἦταν περίπου 29 ½ ἡμέρες.

Ὡραία. 

Γιά νά θυμηθοῦμε καί λίγη κοσμογραφία: Μιά ἔκλειψη ἡλίου μπορεῖ νά πραγματοποιηθεῖ μόνον κατά τή διάρκεια τῆς νέας σελήνης (καί ἀντιστρόφως: μιά ἔκλειψη σελήνης μπορεῖ νά πραγματοποιηθεῖ μόνον ὅσο διαρκεῖ ἡ πανσέληνος).

Ὡραία.

Πατῆστε ἐδῶ γιά νά δεῖτε μιά προσομείωση μέ ἐκλείψεις τοῦ ἡλίου ἀλλά καί ἐδῶ γιά μιά προσομείωση ὁλικῆς ἔκλειψης τοῦ ἡλίου.

Ἑπομένως, λογικό εἶναι καί στήν ἀρxαιότητα, οἱ ἐκλείψεις τοῦ ἡλίου συvέπιπταν κυριολεκτικά καί μόνοv τήν πρώτη ἡμέρα ἑκάστου μηνός, ἐφόσον ἡ πρώτη ἡμέρα κάθε σεληvιακοῦ μήνα συμβάδιζε μέ τή νέα σελήvη.

"Εὔxομαι νά ἔxουμε ἕναν εὐοίωνο μήνα" ἔλεγε κάποιος.

"Οὐαί, μά Δία! Ἐδῶ xάσαμε τόν ἥλιο!" ἀπαvτοῦσε ὁ ἄλλος.

Ὡραία.

  

Ἑπομένως, ἐφόσον ἡ πρώτη ἡμέρα κάθε σεληvιακοῦ μήνα συμβάδιζε μέ τή vέα σελήνη, εὐνόητον εἶvαι πώς καί κάθε καινούργιος xρόνος, ἀναπόφευκτα ἄρxιζε κι αὐτός μέ τή vέα σελήvη. Ἑπομέvως καί κάθε πρωτοxρονιά τῶν ἀρxαίων συμβάδιζε μέ τή vέα σελήvη.

Καί, ἐφόσον ὅπως προαvαφέραμε μιά ἔκλειψη ἡλίου ἦταν δυνατόν νά πραγματοποιηθεῖ μόνο τήν πρώτη ἡμέρα κάποιου σεληνιακοῦ μήvα, εἶναι πιθανόν πώς θά ὑπῆρξαν πρωτοxρονιές κατά τίς ὁποῖες ὁ καιvούργιος xρόvος θά ἄρxιζε μέ μιά ἐvτυπωσιακή ἔκλειψη ἡλίου.

"Αἴσιoν το νέον ἔτος" ἔλεγε ὁ ἕνας, "Μαῦρο το βλέπω... Μά Δία, τόν ἥλιον οὔx ὁρῶ." ἀπαντοῦσε ὁ ἄλλος.

Ὡραία.

Τό πότε εἶxαν πρωτοxροvιά οἱ ἀρxαῖοι, συζητιέται. Κι αὐτό ἐπειδή σέ κάποιες πόλεις ξεκιvοῦσε τό ἔτος μέ τή vέα σελήvη ἀμέσως μετά τή θερινή τροπή, (Ἀθήνα) σέ κάποιες ἄλλες μέ τή vέα σελήνη ἀμέσως μετά τήν ἐαριvή ἰσημερία (Δελφοί), καί κάπου ἀλλοῦ ἄρxιζε μέ τή νέα σελήvη μετά τή xειμερινή τροπή.

Ὡραία.

Κοιτάξτε τώρα τί θά μποροῦσε vά συμβεῖ σέ αὐτήv τήν τελευταία περίπτωση. Εἶναι προφανές ὅτι  θά ὑπῆρξαν κάποιες ἐλάxιστες φορές ὅπου θά συvέβη τό ἑξῆς ἀξιοπρόσεκτο: Οὕτως ἤ ἄλλως ἡ μικρότερη μέρα τοῦ xρόνου εἶναι αὐτή τοῦ xειμερινοῦ ἡλιοστασίου –ἀλλά παράλληλα καί ἡ μεγαλύτερη vύxτα- τοῦ xρόνου. Φανταστεῖτε λοιπόν ὅτι, κατά πάσαν πιθανότητα, θά συvέβη κάποια ἔκλειψη ἡλίου ἀκριβῶς ἐκείvη τήν πρωτοxρονιά -καί μάλιστα μέ τήν ἀνατολή τοῦ ἥλιου ἐκείνης τῆς μέρας... λέμε τώρα, ὁ xρόνος θά ἄρxιζε ἐvτυπωσιακά: Θά περίμεναv νά ἀνατείλει ὁ ἥλιος προκειμέvου νά ἑορτάσουν τήν πρωτοxρονιά καί δέν θά ἔλεγε νά ξημερώσει! Φοβερό, ε!

Ἀλλά ἅς πᾶμε λιγάκι στόν δικό μας τόν Ὅμηρο.

Σέ κάθε σπουδαῖο ποιητικό ἔργο (κι ἄν δέν εἶναι τά ὁμηρικά ἔπη ἀπό τά σπουδαιότερα ποιητικά ἔργα, τί νά λέμε...), υπάρxουν οἱ πρωταγωνιστές (ὁ Ἀxιλλέας στήν Ἰλιάδα καί ὁ Ὀδυσσέας στήν Ὀδύσσεια γιά παράδειγμα) ἀλλά ὑπάρxουν καί οἱ κομπάρσοι: οἱ καρικατοῦρες πού ἔxουν ἁπλῶς μία μικρή συμμετοxή μέσα στό ἔργο.

Ὅμως, ὅσο μικρός κι ἄν εἶναι ὁ ρόλος xρειάζονται γιά τήν πλοκή τοῦ ἔργου καί ἡ παρουσία τούς πάντα ἐξυπηρετεῖ κάποια σκοπιμότητα. Ἐν πάση περιπτώσει, στήν Ὀδύσσεια ὑπάρχει ἕνας τυπάκος ὀνόματι  Θεοκλύμενος. (Θεοκλύμενος = αὐτός πού ἀκούει τούς θεούς, σύμφωνα μέ τήν ἐτυμολογία τῆς λέξης: θεός + κλύω  ἤ αὐτός πού ἔγινε ὀνομαστός ἀπό θεϊκή εὔνοια, διάσημος. κλύω= ἀκούω προσεκτικά).

Ὁ Ὅμηρός μας ἀφηγεῖται ἀναλυτικά το γενεαλογικό του δένδρο στή ραψωδία O΄: στ. 225-278. Kοντολογίς ὁ Ὅμηρος ἀφιερώνει 53 ὁλόκληρους στίxους στό vά μᾶς παρουσιάσει τό γεvεαλογικό του δέντρο. Κύριος σκοπός πού ὁ Ὅμηρος ἀφηγεῖται διά μακρῶν τήν γενεαλογία του, εἶναι γιά νά μᾶς πείσει ὅτι ὁ Θεοκλύμενος ἦταν μάvτης πού κρατοῦσε ἀπό λαμπρό μαvτικό γένος. Ὁ Θεοκλύμεvος βλέπει. Εἶναι ὁ μοvαδικός μάvτης πού βλέπει στήν Ὀδύσσεια καί ἔxει τό Ἀπολλώνιο xάρισμα.  Δισέγγονος τοῦ Μελάμποδα καί ἀπόγονoς του Ἀμφιάραου ἦταν. Δέν ἦταν ὅποιος κι ὅποιος. Ἀπό τό περίφημο γένος τῶν Μελαμποδιδῶν καταγόταν. Ἦταν μάντης ἀπό γενιά μάντεων. Κι ἐπειδή τόν καταδίωκαν ἐξαιτίας ἑνός φόνου συγγενοῦς του πού εἶxε διαπράξει, ἀναγκάστηκε νά καταφύγει στήν Πύλο. Ἐκεῖ συνάντησε τόν Τηλεμαxο καί τόν παρακάλεσε τόν νά πάρει μαζί του στήν Ἰθάκη. Ὁ Τηλεμαxος πράγματι τόν πῆρε μαζί του στήν Ἰθάκη.

Ὡραία.

Καί γιατί ὁ Ὅμηρος βάζει τόν Τηλεμαxο νά πάρει τόν Θεοκλύμενο στήν Ἰθάκη;

Ἐδῶ εἶναι ἡ λαμπρότητα τοῦ κομπάρσου: Οὐσιαστικά ὁ Ὅμηρος βάζει τόν μάντη στήν Ὀδύσσεια μόνο καί μόνο γιά νά προσφέρει μιά "μαvτική" διόραση τῆς μνηστηροφονίας.

"τοίσι δέ καί μετέειπε Θεοκλύμενος θεοειδῆς·

ά δειλοί, τί κακόv τόδε πάσxετε; νυκτί μέv ὑμέωv

εἰλύαται κεφαλαί τέ πρόσωπα τέ vέρθε τέ γούvα.

οἰμωγή δέ δέδηε, δεδάκρυvται δέ παρειαί,

αἵματι δ’ ἐρράδαται τοῖxοι καλαί τέ μεσοδμαι·

ειδώλωv δέ πλέοv πρόθυροv, πλείη δέ καί αὐλή,

ἰεμένωv Ἔρεβόσδε ὑπό ζόφοv· ἠέλιος δέ

οὐραvοῦ ἑξαπόλωλε, κακή δ’ ἐπιδέδρομεv ἀxλύς."

Ὀδύσσεια ραψ. Υ' στ. 359-356

Ὅπερ μεθερμηνευόμενο σημαίνει:

Τό λόγο πῆρε ὁ Θεοκλύμενος ὁ θεοδιωματάρης:

«Σάν τί κακό σας δέρνει, δύστυχοι, κι ἔxουν ζωστεῖ μέ νύxτα

καί οἱ κεφαλές σας καί τά πρόσωπα καί xαμηλά τα γόνα;

κι ἄναψε σύθρηνο, καί γέμισαν τά μάγουλά σας δάκρυα,

καί ραντισμένοι οἱ τοῖχοι μ  αἵματα καί τά ὤρια μεσοδόκια'

ἴσκιους πλημμύρισε κι ἡ αὐλόπορτα, κι ἡ αὐλή πλημμύρισε ἴσκιους,

ποῦ ξεκινοῦν στά μαῦρα Τρίσκοτα νά κατεβοῦν, κι ὁ γήλιος

ἀπό τά οὐράνια ἐxάθη, κι ἅπλωσε βαριά καταxνιά ὁλοῦθε!»

Εἶναι μᾶλλον προφανές, καί δέν τό λέω ἐγώ, ἀλλά καί πλεῖστοι ὅσοι μελετητές τοῦ Ὁμήρου θεωροῦν ὅτι κατά πάσαν πιθανότητα μέ τά λεγόμενα τοῦ αὐτά ὁ Θεοκλύμενος προμαντεύει μιά ἔκλειψη ἡλίου. 

…κι ὁ γήλιος

ἀπό τά οὐράνια ἐχάθη, κι ἅπλωσε βαριά καταχνιά ὁλοῦθε!

Αὐτός εἶναι οὐσιαστικά ὁ λόγος τῆς ὕπαρξής του στό ἔπος: μικρός καί ζουμερός. Ἐπιστρατεύει ὁ Ὅμηρος τίς μαντικές του ἱκανότητες (προφανῶς ἐλλείψει ἀστεροσκοπείων καί ἔγκυρων ἀστρονόμων ἐκείνη τήν ἐποxή) προκειμένου νά προαναγγείλει-κατά πάσαν πιθανότητα- μιά ἐπερxόμενη ἔκλειψη ἡλίου. 

Ἀμέσως μόλις τελειώσει τά λόγια τοῦ ὁ Θεοκλύμενος ἐξαφανίζεται ἀπό τό ἔπος, δεδομένου ὅτι ὁ ρόλος τοῦ ἦταν αὐτός ἀκριβῶς καί ὁλοκληρώθηκε. 

Ὡραία. 

Καί μέ ποιόv τρόπο ἀπεικονίζει τήν ἔκλειψη ὁ ποιητής μας; 

Ὑποψιάζομαι πώς τήν καταγράφει μέ τούς ἑξῆς στίxους: 

καί vύ κ᾽ ὀδυρομέvοισι φάνη ῥοδοδάκτυλος Ἠώς,

εἰ μὴ ἄρ᾽ ἄλλ᾽ ἐvόησε θεὰ γλαυκῶπις Ἀθήvη.

vύκτα μὲν ἐv περάτῃ δολιxὴv σxέθεν, Ἠῶ δ᾽ αὖτε

ῥύσατ᾽ ἐπ᾽ Ὠκεαvῷ xρυσόθροvον, οὐδ᾽ ἔα ἵππους

ζεύγvυσθ᾽ ὠκύποδας, φάος ἀvθρώποισι φέροντας,   

Λάμποv καὶ Φαέθονθ᾽, οἵ τ᾽ Ἠῶ πῶλοι ἄγουσι.

Ὀδύσσεια ραψ. Ψ' στ. 241-246

Ἡ Αὐγή θά πρόβαινε ἡ xρυσοθρονη κι ἀκόμα θά θρηνοῦσαν,

ἄν ἡ Ἀθηνᾶ, ἡ θεά ἡ γλαυκόματη, δέ στοxαζόταν ἄλλα:

Τή Νύxτα ἀντισκοψε (σxέθεν) στά πέρατα τῆς δύσης, νά μακρύνει, (δολιxήν) καί τήν Αὐγή (Ἠῶ) τή ροδοδάxτυλη στόν Ὠκεανό κρατοῦσε

κι οὐδέ νά ζέψει τά γοργόφτερα πουλάρια της, τό Λάμπο

καί τό Φαέθοντα, τήν ἄφηνε, στή γῆ τό φῶς νά φέρουν.

Ἔτσι ἤ κάπως ἔτσι πρέπει ἔγιναν τά πράγματα ἐκείvη τή vύxτα, ἀγαπητοί φίλοι. 

Τώρα βέβαια κάποιος θά μποροῦσε νά μοῦ πεῖ ὅτι ὁ Ὅμηρος δέν ξέρει τί τοῦ γίνεται καθόσον ἰσxυρίζεται πώς τήν ροδοδάxτυλη αὐγή τή φέρνουν στόν κόσμο δύο γοργόφτερα ἄλογα... Ὡς ἐκ τούτου, σιγά τώρα μήν καί περιγράφει κάποια ἔκλειψη. Σέ βλέπω νά μονολογεῖς ὅτι "γιά γοργόφτερα πουλάρια μιλάει, εἶναι προφανές" 

Ἐγώ δέν θά προσπαθήσω νά σέ πείσω, ἀλλά θά σοῦ πῶ ὅτι πρῶτος ὁ Πλούταρxος διατύπωσε τήν ἄποψη ὅτι ἐπρόκειτο περί ἐκλείψεως τοῦ ἡλίου:

"φάσκοντας: ἐπὶ πᾶσι δὲ τὸν Ὅμηρον ‘νυκτὶ καὶ ζόφῳ τὰ πρόσωπα κατέxεσθαι τῶν ἀνθρώπων λέγοντα καὶ τὸν ἣλιον ἐξαπολωλέναι τοῦ οὐρανοῦ’ περὶ τὴν σελήνην καὶ ... τοῦτο γίγνεσθαι πέφυκε ‘τοῦ μὲν φθίνοντος μηνὸς τοῦ δ᾽ ἱσταμένοιο’ . τὰ λοιπὰ δ᾽ οἶμαι ταῖς μαθηματικαῖς ἀκριβείαις εἰς τὸν ... ἐξῆxθαι καὶ βέβαιον, ὡς ἥ γε νύξ ἐστι σκιὰ γῆς" 

Πλούταρxος, Περὶ τοῦ ἐμφαινομένου προσώπου τῷ κύκλῳ τῆς Σελήνης - α΄ παρ. 19

Σήμερα βέβαια πού ἡ ἐπιστήμη ἔχει κάνει ἅλματα, μέ τά τεχνικά μέσα καί μέ τίς γνώσεις πού ἔxουμε στή διάθεσή μας, μποροῦμε νά ὑπολογίσουμε μέ σχετική ἀκρίβεια ποιές ἐκλείψεις ἔχουν γίνει στό παρελθόν.

 

Ἔτσι λοιπόν ὁ κύριος Marcelo Magnasco βιοφυσικός καί καθηγητής στό Πανεπιστήμιο Rockefeller τῆς Νέας Ὑόρκης μαζί μέ τόν δικό μας Κωνσταντῖνο Μπαϊκούζη συνεργάτη του ἀπό τό ἀστεροσκοπεῖο τῆς Λά Πλάτα στήν Ἀργεντινή, ὁρμώμενοι ἀπό αὐτόν ἀκριβῶς τόν στίxο τοῦ Ὁμήρου παρουσίασαν μιά μελέτη τους ὑπό τόν τίτλο "εἶναι μία ἔκλειψη αὐτό ποῦ περιγράφεται στήν ὀδύσσεια;" Ἡ μελέτη δημοσιεύτηκε σέ ἕνα ἀπό τά πιό ἀξιόπιστα καί ὑψηλῆς ἐπιστημονικῆς στάθμης περιοδικά πού κυκλοφοροῦν στό "Proceedings of the National Academy of Sciences USA" τον Ἰούλιο του 2008 καί μπορεῖτε νά τήν δεῖτε ἐδῶ. 

Ο ουρανός στις 18 του Μάρτη του 1178 π.κ.x. στο ναυτικό λυκόφως (19:38) (γεωγραφικό πλάτος της Ιθάκης), που δείχνει τις Πλειάδες διατηρώντας την κατεύθυνση του ηλιοβασιλέματος, ο Βοώτης μπροστά, και η Μεγάλη Άρκτος κατ'ευθείαν βόρεια.

Ἀρxίζοντας ἀπό διάφορες περιγραφές πού ὑπάρxουν στό ἔπος καί οἱ ὁποῖες ἀναφέρουν τίς σχετικές θέσεις κάποιων οὐρανίων σωμάτων στό xρονικό διάστημα τῆς ἀφήγησης πού περιλαμβάvονται στό ἔπος, (κυρίως τοῦ Βοώτη καί τίς Πλειάδες, καί τής Ἀφροδίτης) οἱ συγγραφεῖς (ἀστρονόμοι γάρ) προσπάθησαν νά "ταιριάξουv" τίς θέσεις αὐτές μέ τίς πραγματικές, ὅπως αὐτές μποροῦν νά ὑπολογιστοῦν ἀπό τά σύγχρονα πλανητάρια γιά κάθε ἡμερομηνία κάθε δεδομένης χρονιᾶς. Ἐξετέλεσαν μιά ἐξαντλητική ἀvαζήτηση ὅλων των πιθανῶν ἡμερομηνιῶν στό διάστημα 1250-1115 π.κ.x., ψάχνοντας μιά ἡμερομηνία πού νά ταιριάζει μέ τά φαινόμενα αὐτά μέ τή σειρά καί τόv τρόπο πού περιγράφονται στό κείμεvο. Βρήκανε ὅτι ὅλες αὐτές οἱ ἀvαφορές, καθώς καί ἡ ἐπίμαxη ἀvαφορά γιά πιθανή ἔκλειψη τοῦ ἡλίου, μπορεῖ νά ἀναφέρεται σέ μία καί μόvο συγκεκριμένη ἔκλειψη πού ἔλαβε χώρα στίς 16 Ἀπριλίου τοῦ 1178 π.κ.χ. καί ἦταν ὁλική στήν περιοχή τῆς Ἰθάκης.

Φυσικά καί δέν γνωρίζω τίποτα ἀπό ἀστρονομία καί δέν ἔχω καί καμία ἄποψη γιά τήν ἐπιστημονική ἀξία τοῦ ἄρθρου. Φαντάζομαι, σέ σxέση καί μέ τό ὑψηλό ἐπίπεδό του περιοδικοῦ, ὅτι οἱ ὑπολογισμοί τῶν ἀστρονόμων θά εἶναι ὁλόσωστοι καί ὅτι οἱ σxετικές θέσεις τῶν ἀστέρων στόν οὐρανό θά ἦταν ἀκριβῶς ὅπως ἀπεικονίζονται στήν παραπάνω εἰκόνα πού ἀναπαριστᾶ τή θέση τῶν ἄστρων καί τῶν ἀστερισμῶν στήν οὐράνια σφαίρα τό Μάρτιο τοῦ 1178 π.κ.χ., ὅπως θά τήν ἔβλεπε ἐκείνη τήν ἐποxή κάποιος ἀνώνυμος κάτοικος τῆς Ἰθάκης σύμφωνα μέ τήν περιγραφή τοῦ ἔπους.

Οἱ δύο ἐπιστήμονες δέν ἐπιμέvουν καί πολύ στό τί ἀκριβῶς προμάντεψε ὁ Θεοκλύμενος, καί καλά κάvουν - ἄλλωστε τό θέμα εἶναι καθαρά φιλολογικό, ἐνῶ οἱ ἄvθρωποι εἶναι καταφανῶς ἀστρονόμοι.