Ο Ερμής του Πραξιτέλους

Τό καλοκαίρι πού μᾶς πέρασε εἶχα τήν εὐκαιρία νά ἐπισκεφθῶ γιά μιά ἀκόμα φορᾶ τήν Ὀλυμπία. Ἐπισκέφτηκα ἐπίσης καί τό Μουσεῖο τῆς Ἱστορίας τῶν ἀνασκαφῶν στήν Ὀλυμπία καθώς καί τό Μουσεῖο τῆς ἱστορίας τῶν Ὀλυμπιακῶν Ἀγώνων τῆς ἀρχαιότητας. (Ναί αὐτό πού ληστέψανε…)

Ἄλλωστε ὅσες φορές καί νά ἐπισκεφτεῖ κανείς τήν Ὀλυμπία ποτέ δέν εἶναι ἀρκετές… Ἔτσι σκέφτηκα νά γράψω κάποιες ἀπό τίς σκέψεις πού κλωθογύριζαν στό μυαλό μου, στή διάρκεια τῆς ἐπίσκεψης.

Τό τέλος τοῦ Ἱεροῦ του Διός ἦλθε μετά ἀπό πάνω ἀπό 1200 χρόνια λειτουργίας, στά 393 κ.χ (293η Ὀλυμπιάδα), ὅταν ὁ Θεοδόσιος ὁ Α’ (οἱ χριστιανοί τόν ἀπεκάλεσαν μέγα) μέ ἕνα διάταγμά του ἀπαγόρευσε τή λειτουργία τῶν εἰδωλολατρικῶν ἱερῶν, συνεπῶς καί τήν τέλεση τῶν ἀγώνων. Λίγο ἀργότερα τό 426 κ.χ ὁ Θεοδόσιος ὁ Β’, ὁ καί μικρός ἀποκαλούμενος, διέταξε τήν καταστροφή τῶν κτηρίων τῆς Ἄλτεως. Τότε ἅρπαξαν καί τό χρυσελεφάντινο ἄγαλμα τοῦ Διός, ἕνα ἀπό τά ἑπτά θαύματα τοῦ ἀρχαίου κόσμου, καί τό μετέφεραν στήν Κωνσταντινούπολη γιά νά καεῖ ὁλοσχερῶς στήν μεγάλη πυρκαγιά πού ξέσπασε τό 475 στό παλάτι τοῦ εὐνούχου Λαύσου ὁπού ἦταν τοποθετημένο.

Τόν 5ο αἰώνα ἐγκαταστάθηκε στήν Ὀλυμπία χριστιανικός οἰκισμός, καί τό ἐργαστήριο τοῦ Φειδία διαμορφώθηκε σέ χριστιανική βασιλική. Ἡ καταστροφή τοῦ ἱεροῦ ὁλοκληρώθηκε μέ δύο ἰσχυρούς σεισμούς τό 522 καί 551.

Λίγο ἀργότερα οἱ πλημμύρες τῶν δύο ποταμῶν, τοῦ Ἀλφειοῦ καί τοῦ Κλαδέου, καθώς καί οἱ κατολισθήσεις τοῦ Κρονίου, κάλυψαν τό Ἱερό. Γιά πολλούς αἰῶνες ἡ Ὀλυμπία ξεχάσθηκε, μέχρι πού ἄρχισαν οἱ πρῶτες ἔρευνες τό 19ο αἰώνα.

Νά ὑποθέσω ἐδῶ ὅτι μᾶλλον πρέπει νά εὐγνωμονοῦμε τόν Ἐγκέλαδο, γιατί δύο μεγάλοι σεισμοί, τό 522 καί 551 προκάλεσαν τήν ὁριστική καταστροφή τοῦ ἱεροῦ, διότι γκρέμισαν ὅσα κτήρια εἶχαν ἀπομείνει ὄρθια, μεταξύ αὐτῶν καί τό ναό τοῦ Δία, καί ἀνάγκασαν τούς ἐκεῖ ἐγκατεστημένους χριστιανούς νά ἐγκαταλήψουν τόν χῶρο. Κατ’ ἄλλους ὁ οἰκισμός πού χτίστηκε πάνω στά ἀρχαῖα ἐρείπια καταστράφηκε, πιθανότατα ἀπό τούς Ἀβάρους, στά τέλη τοῦ ἴδιου αἰώνα. Στούς αἰῶνες ποῦ ἀκολούθησαν ὁ χῶρος καλύφθηκε ἀπό τίς πλημμύρες τῶν ποταμῶν Ἀλφειοῦ καί Κλαδέου καί ἡ Ὀλυμπία πέρασε στή λησμονιά μέ τά ἐρείπια καλυμμένα ἀπό ἐπιχώσεις 5-7 μέτρων. Ἔτσι σώθηκε ὅτι εἶχε ἀπομείνει ἀπό τούς λυσσασμένους ὀπαδούς τοῦ Ναζωραίου. Δέν πρέπει νά εἶναι καθόλου τυχαῖο ποῦ ἡ περιοχή ὀνομάσθηκε στή συνέχεια Ἀντίλαλος, φαίνεται ὅτι τά θαμμένα ἐρείπια ἀντιλαλοῦσαν τήν χαμένη τους αἴγλη περιμένοντας τήν ἡμέρα ποῦ θά ξανάβγαιναν στό φῶς. Χρειάστηκε νά περάσουν πάνω ἀπό χίλια χρόνια  καί μόλις τό 1766 ἐντοπίσθηκε πάλι ἡ θέση τοῦ ἀρχαίου ἱεροῦ.

Στίς 8 Μαΐου τοῦ 1877 λοιπόν  καί στά πλαίσια τῶν πρώτων ἀνασκαφῶν, (δές αὐτό για τις ἀνασκαφές) στόν ἀρχαιολογικό χῶρο τῆς Ὀλυμπίας, οἱ ἀρχαιολόγοι πιάσανε τό τζόκερ… Δεξιά ὅπως μπαίνουμε στήν εἴσοδο τοῦ σηκοῦ τοῦ ναοῦ τῆς Ἥρας, ἀνακάλυψαν πεσμένο κάτω ἕνα μαρμάρινο ἄγαλμα. Ἡ τύχη τούς ἦταν μεγάλη, ἀφοῦ βρήκανε τό ἄγαλμα σέ ἀρίστη κατάσταση πεσμένο ἀκριβῶς μπροστά στό βάθρο του, στή θέση ποῦ τό εἶχε δεῖ καί περιγράψει γύρω το 175 κ.χ. ὁ Παυσανίας. Καί ὁ Παυσανίας ἀναφέρει μέ σαφήνεια ὅτι τό συγκεκριμένο ἄγαλμα "τέxvη δέ ἐστιv Πραξιτέλoυς", κι ἔτσι δέν εἶχαν οὐδεμία ἀμφιβολία περί τίνος ἐπρόκειτο. Ἐπρόκειτο βεβαίως γιά τό ἀριστούργημα ποῦ ἔμελλε νά γίνει γνωστό σάν "ὁ Ἑρμῆς τοῦ Πραξιτέλους".

(Βέβαια, κάποιοι κερατάδες ἀμφισβητοῦν τό κατά πόσον πρόκειται γιά τό πρωτότυπο ἔργο τοῦ Πραξιτέλους, ἀλλά ἐμένα αὐτό δέν μ’ ἐνδιαφέρει τό ἀφήνω σέ πιό μάγκες καί πιό εἰδικούς).

Ἀπό τότε πού βρέθηκε ὁ Ἑρμῆς τοῦ Πραξιτέλους, ἡ κεφαλή τοῦ Ἑρμῆ στό συγκεκριμένο ἄγαλμα χρησιμοποιήθηκε ἀπό τούς νεοέλληνες μέ πολλούς καί διάφορους τρόπους: Ἀπό μικρός θυμᾶμαι τό ἔβλεπα πάνω σε κάτι τετράδια, πάνω σε κάτι σαπούνια, πάνω σε κάτι τενεκέδια μέ λάδια κλπ. Ἀργότερα, συνέχισα νά τό βλέπω πάνω σε καταλόγους σέ ταβέρνες, σέ κάτι ἀμοιβαία κεφάλαια, ἀκόμα καί σάν ἔμβλημα μίας ἀθηναϊκῆς ὁμάδος ποδοσφαίρου ἄν θυμᾶμαι καλά κλπ, καί γενικῶς τό πρόσωπο τοῦ Ἑρμῆ πιστεύω πῶς εἶναι ἀπό τά διασημότερα καί περισσότερο ἀναγνωρίσιμα πρόσωπα στήν Ἑλλάδα. 

Καί ὄχι ἄδικα: Εἶναι ἔvα πεντάμορφο κεφάλι μ’ ἕνα πανέμορφο πρόσωπο σέ ἕνα ἀριστουργηματικό γλυπτό. Θυμᾶμαι, τήν πρώτη φορά πού εἶχα ἐπισκεφτεῖ τό μουσεῖο στήν Ὀλυμπία, μαθητής ἀκόμα, πῶς εἶχα ἐκστασιαστεῖ νά κοιτάω τό ἄγαλμα. Καί ἀπό τότε ὅσες φορές (καί εἶναι πολλές) ἔχω σταθεῖ μπροστά στόν μαρμάρινο, τόν σμιλεμένο ἀπαράμιλλα ἀπό τόν Πραξιτέλη, Ἑρμῆ, ἀφιέρωμα τῶν Ἠλείων καί τῶν Ἀρκάδων στό ἱερό, ἐξακολουθῶ νά ὑποβάλλομαι καί νά τόν χαζεύω ἐκστατικός. Καί κάθε φορᾶ διάφορες σκέψεις κλωθογυρίζουνε στό μυαλό μου, ὅπως αὐτή: "Φαντάσου τώρα, ὅτι γιά αὐτό τό ἀριστούργημα τῆς κλασικῆς γλυπτικῆς ποῦ ὅμοιό του δέν ὑπάρχει στόν κόσμο, ὁ Παυσανίας ἀφοῦ ἀναφέρει πότε τοποθετήθηκε ἐκεῖ (στό σηκό τοῦ ναοῦ τῆς Ἥρας δήλ.) ἀφιερώνει γιά τήν περιγραφή του συνολικά μόλις δέκα λεξοῦλες!:

"Ἐρμήv λίθου, Διόvυσον δέ φέρει vήπιον, τέxvη δέ ἐστιv Πραξιτέλους".

Ἡλιακά Α XVII. 3

Καί τέρμα, συνεχίζει τίς περιγραφές τοῦ προχωρώντας παρακάτω, λές καί περιγράφει ἕνα ἁπλό ἄγαλμα μέσα στά τόσα ἄλλα... Φανταστεῖτε δηλαδή τά ἄλλα ποῦ ὑπῆρχαν στήν Ὀλυμπία ἐκείνη τήν ἐποχή... Φανταστεῖτε τί κατέστρεψαν οἱ ναζωραῖοι κατσαπλιάδες. Σκεφτεῖτε ὅτι ἀκόμα καί αὐτοί οἱ φανατικοί μέ τά μαῦρα, πιθανῶς κουρασμένοι ἀπό τίς καταστροφές ὅλων τώv ὑπολοίπωv ἀναθημάτωv, τό ἄφησαν κατά πάσαν πιθανότητα καί σώθηκε γιατί τό θεώρησαν ἀνάξιο λόγου, ἀφοῦ τοῦ σπάσανε τό τσουτσούνι βεβαίως... Κι ἐμεῖς καθόμαστε καί τούς κοιτᾶμε, χωρίς νά τούς μπουγελώνουμε. 

Καί ὅπως τά σκεφτόμουν ὅλα αὐτά, ἔπεσε τό μάτι μου στό νήπιο, στό Διόνυσο. "Μοῦτρο ἀπό μικρός ὁ μπόμπιρας!" σκέφτηκα. Γιατί μπορεῖ τό ἄγαλμα νά λέγεται "ὁ Ἑρμῆς τοῦ Πραξιτέλους", ἀλλά ὁ ἔμμεσος πρωταγωνιστής στήν  παράσταση τοῦ ἀγάλματος εἶναι ὁ μπέμπης Διόνυσος.

Ο Eρμής παραδίδει το βρέφος Διόνυσο στον Σειλινό και τις Υάδες.

               Καλυκοειδής κρατήρας 5^ος αι. π.κ.χ. museo etrusco gregoriano vaticano.

Οὐσιαστικά το ἄγαλμα ἀπεικονίζει μιά σκηνή (κατά μία ἐκδοχή γιατί ὑπάρχουνε κι’ ἄλλες) ἀπό τήν παρακάτω ἱστοριούλα: Ἡ Ἥρα τάχει πάρει στό κρανίο ἀπό τήν κλεψιγαμία τοῦ Δία μέ τήν Σεμέλη καί δέν γουστάρει καθόλου τό μπασταρδάκι, καί ὁ Δίας γνωρίζει πῶς ἡ ζήλεια κι ὁ θυμός τῆς Ἥρας θά ξεσπάσουν πάνω στό νεογέννητο Διόνυσο. Ἔτσι μόλις γέννησε τόν Διόνυσο ἀπό τόν μηρό του, φώναξε τόν Ἑρμῆ καί τοῦ εἶπε: "Πάρτο ρέ τό παιδί καί νά τό πᾶς στή Νύσα καί νά τό παραδώσεις στίς Ὑάδες, νά μοῦ τό μεγαλώσουνε καί νά μοῦ τό προσέχουν γιατί ἔχω μεγάλα σχέδια γι’ αὐτό τό παιδί. Κάπου στό δρόμο, ὁ Ἑρμῆς κουράστηκε καί σταμάτησε νά πάρει μιά ἀνάσα ἀκουμπώντας πάνω σε ἕναν κορμό δέντρου. Αὐτό τό στιγμιότυπο τῆς ξεκούρασης τοῦ Ἑρμῆ εἶναι ποῦ ἀποθανατίζεται στό ἄγαλμα. Ὁ κουροτρόφος Ἑρμῆς κρατάει μέ τό ἀριστερό χέρι τό μικρό Διόνυσο ἀκουμπησμένο σ' ἕναν κορμό δέντρου (πολύ πιθανόν στό ἴδιο χέρι νά κρατοῦσε καί τό κηρύκειο), ἐνῶ μέ τό δεξί χέρι πιθανότατα δείχνει κάτι στό παιδί γιά νά τό καθησυχάσει. 

                   \

Κάποιοι ὑποθέτουν ὅτι κρατοῦσε καί ἔδειχνε στό πιτσιρίκι ἕνα τσαμπί ἀπό σταφύλι, ὅμως ἐξίσου πιθανότατα θά μποροῦσε νά τοῦ ἔδειχνε ἐκεῖ ψηλά πρός τόν βορά κοντά στόν ἀστερισμό τοῦ Ταύρου κάτι μικρά ἀστεράκια, τίς ἴδιες τίς Ὑάδες, σά νά τοῦ ἔλεγε "κουράγιο πιτσιρίκο, φτάνουμε" ἀρκεῖ νά μή μᾶς πιάσει καμιά βροχή... μέ δεδομένο ὅτι οἱ Ὑάδες, ἐκτός ἀπό νύμφες, εἶναι καί ὁ γνωστός ἀστερισμός τῶν Ὑάδων στόν οὐρανό. Κάτι μικρά ἀστεράκια στόν ἀστερισμό τοῦ Ταύρου, ποῦ ἡ ἐμφάνισή τους τήν αὐγή ἀποτελοῦσε, ὑπό προϋποθέσεις, ἀλάθητο προμήνυμα ὅτι ἔρχεται βροχή: 
  

Ὑάδες ἐκ τοῦ "ϋω=βρέχω" ὓ-ετός, ϋ-δωρ,

ὕω - πέμπτω βροχήν.

Αὐτὴ τὴ σκηνὴ εἶναι ποὺ περιγράφει τὸ ἄγαλμα.

Ἀπό δῶ καί πέρα, τό λόγο παίρνει μία σκαμπρόζικη ἐκδοχή τῆς συνέχειας τοῦ μύθου, ποῦ γράφτηκε ἀπό κάποιον ἀνώνυμο παραδοξογράφο τῆς ἐποχῆς πού διασώζει κάποιος χριστιανός ἀπολογητής γνωστός ὡς ψευδό-Νόννος στό ἔργο τοῦ ὑπό τόν τίτλο "Σχόλια Μυθολογικά 4.38", καί λέει πάνω-κάτω τα ἑξῆς:  

Ἀφοῦ μεγάλωσε σιγά-σιγά ὁ Διόνυσος, ἄρχισε νά ψάχνει νά βρεῖ τρόπο νά κατεβεῖ στόν κάτω κόσμο προκειμένου νά γνωρίσει τή μακαρίτισσα τή μάνα του, τή Σεμέλη. Κάποια μέρα περιπλανώμενος, στήν Ἀργολίδα συνάντησε ἕναν τυπάκο ποῦ τόν ἔλεγαν Πρόσυμνο ἤ Πολύϋμvo ἤ Πολύσυμνο κατ’ ἄλλους ἤ Πόλυμνον κατά Παυσανίαν. Αὐτός ὑποσχέθηκε νά δείξει στό Διόνυσο τό δρόμο γιά τόν Ἅδη, "εἰ παιδεραστήσει αὐτόv. Ὁ δέ Διόνυσoς ὑπέσχετo τούτoν".Ἔχοντας ἀποσπάσει τήν ὑπόσχεση τοῦ Διονύσου, ὁ Πρόσυμνος τοῦ ἔδωσε ὁδηγίες: Νά μπεῖ στήν λίμνη Λέρνη, νά στρίψει δεξιά κατεβαίνοντας κλπ, (στή Λέρνη πίστευαν οἱ πρόγονοι ὅτι ὑπῆρχε μία ἀπό τίς πύλες τοῦ ἅδη. Δές ἐδῶ: Mythos) καί ἔτσι θά ἔφτανε στόν Ἅδη καί θά ἔβρισκε τή μάνα του, τή Σεμέλη.

"εἶτα εἰσελθὼν ὁ Διόνυσος ἐν τῇ θαλάσσῃ ἵνα περάσῃ ἐν τῇ Λέρνῃ, συνηκολούθησεν αὐτῷ καὶ ὁ Πολύϋμνος. καὶ ὁ μὲν Διόνυσος, ὡς θεός, ἐσώθη, ὁ δὲ Πολύϋμνος τέθνηκε"

Όταν ὅμως ξαναγύρισε πίσω ὁ Διόνυσος, πρός μεγίστη του θλίψη αφού ὁ Προσυμνος τά εἶχε τινάξει τά πέταλα, δέν μποροῦσε νά τηρήσει τήν ὑπόσχεση ποῦ τοῦ εἶχε δώσει, "vᾶ παιδεραστήσει αὐτόv". Καί κάτι τέτοιο βέβαια -ἡ μή τήρησης τοῦ ὅρκου ἤ τῆς ὑπόσχεσης ἴδιο εἶναι- εἶναι πράγμα ἀνήκουστον, τόσο γιά ἕναν ἁπλό ἄνθρωπο πολλῶ δέ μᾶλλον γιά ἕναν ἐν δυνάμει θεό. Διά τό τυπικόν του πράγματος, λοιπόν, ὁ Διόνυσος "ἐλθῶν ἐπί τόν τάφον τοῦ ἐραστοῦ" ἔφτιαξε από ξύλο συκιάς ἕνα ὁμοίωμα φαλλοῦ, καί τό τοποθέτησε μέ εὐλάβια συμβολικά σάν ὑπόμνημα εὐoρκησίας πάνω στόν τάφο. Γι' αὐτό λένε κάποιοι, ὅτι ἔτσι ξεκίνησε ἡ φαλλική λατρεία τοῦ Διόνυσου καί τά ὁμοιώματα φαλλῶν μέ τά ὁποῖα ἔκτοτε τιμᾶται ὁ Διόνυσος, εἶναι ὑπομνήσεις εὐορκησίας. Ὅπου "το εὐορκεῖν" εἶναι ἡ πιστή τήρηση τοῦ ὅρκου ἤ τῆς ὑπόσχεσης κάποιου.

Σήμερα ποῦ ὅλα ἔχουν ἐκφυλιστεῖ, ἡ μή τήρηση τῶν ὑποσχέσεων ἤ καί τῶν ὅρκων ἀπό κάποιους δέν θεωρεῖτε καί κάνα σπουδαῖο ἁμάρτημα. "Ἐντάξει ρέ μεγάλε κάποτε ὁρκίστηκα, ἀλλά ἀνωτέρα βία... ξεορκίζoμαι τώρα...  στόν μποῦτσο μου". Στίς μέρες μας γιά κάποιους ἀκούγεται λογική μία τέτοια φράση, ἀλλά στά ἀρχαῖα τα χρόνια θά ἦταν ἱεροσυλία πρός τόν Διόνυσο! Διότι ὁ ἀρχαῖος διονυσιαστῆς, ὅταν ἔλεγε "στόν μποῦτσο μου" ἐννοοῦσε ἀκριβῶς τό ἀντίθετο: Ἐννοοῦσε ὅτι σέ κάθε περίπτωση θά τηροῦσε τόν ὅρκο του! Θέλει προσοχή τό ζήτημα, λοιπόν. Εἶναι σοβαρό το πράγμα. Δέν εἶναι "γιά τόν μποῦτσο".

(Αὐτή τήν ἱστορία τήν πήρανε μετά κάτι χριστιανοπαπάρες ὅπως ὁ Κλήμης ὁ Ἀλεξανδρεύς καί κάτι ἄλλοι ξεφτίλες ποῦχαν λέει καί ἑλληνική παιδία, μή χέσω, μάλιστα ὁ Κλήμης ἔγραψε καί "λόγον Προτρεπτικόν πρός τούς Ἕλληνας", καί ἄρχισαν νά γράφουνε διάφορα γιά τούς ἀρχαίους καί τά αἴσχη τους, ὅτι ἀκόμα καί οἱ θεοί τούς κάνανε ἀλαξοκωλιές καί διάφορα τέτοια. Διαβάστε ἐδῶ τίς παπαρολογίες τοῦ Κλήμη πρός τούς Ἕλληνες. Στήν πάρ. (2.34.3) ἀναφέρεται σχετικά μέ τόν παραπάνω μύθο.)

Πάντως, γιά νά ἐπανέλθω στό ἄγαλμα τοῦ "Ἑρμοῦ τοῦ Πραξιτέλους", παρατηρεῖ κανείς ὅτι στό ἐν λόγω ἄγαλμα διασώζονται μόνο τα ἀρχίδια τοῦ Ἑρμῆ, δέν ἔχει διασωθεῖ ὅμως τό παπάρι τοῦ ἀγάλματος.

Αὐτή ἡ ἀπουσία παπαριοῦ (σέ συνδυασμό μέ τόν παραπάνω μύθο), μοῦ δίνει τήν εὐκαιρία νά κάνω μιά πρόταση. Καλῶ λοιπόν πάσα ἐνδιαφερόμενο τώρα καί ἐν ὄψει τῶν συζητήσεων μέ ΔΝΤ, τρόικες καί τά τοιαῦτα, νά συμμετάσχει στόν σχεδιασμό καί στήν ἐκτύπωση μιᾶς ἀφίσας ὑψηλῆς αἰσθητικῆς, στήν ὁποία νά ἀπεικονίζεται ὁλόσωμος ὁ Ἑρμῆς τοῦ Πραξιτέλους (μέ εἰδική ἐπιμέρους μεγέθυνση στ’ ἀρχίδια τοῦ ἀγάλματος). Τό σύνθημα δέ ποῦ θά ἀναγράφεται στήν ἀφίσα θά εἶναι: 

"Χρωστᾶμε μόνο της Μιχαλούς... ἐσεῖς θά πάρετε τ’ ἀρχίδια μας"

Σημείωση τοῦ Βούς. 
 

Φαίνεται ὅτι ὁ μύθος ἔχει διασωθεῖ ἀπό κάμποσους καλόγερους ἀντιγραφεῖς σέ διάφορες ἐκδοχές καί ὁ ἀρχικός συγγραφέας παραμένει εἰσέτι ἄγνωστος. Τήν ἐκδοχή ὅτι ὁ Διόνυσος κατέβηκε στόν Ἅδη ἀπό τήν Λέρνη τήν βρίσκουμε στόν Παυσανία: "εἶδον δὲ καὶ πηγὴν Ἀμφιαράου καλουμένην καὶ τὴν Ἀλκυονίαν λίμνην, δι' ἧς φασιν Ἀργεῖοι Διόνυσον ἐς τὸν Ἅιδην ἐλθεῖν Σεμέλην ἀνάξοντα, τὴν δὲ ταύτῃ κάθοδον δεῖξαί οἱ Πόλυμνον.  ". (Παύσ. Κορινθιακά  XXXVII 5.)

Ἐγώ γιά πρώτη φορά διάβασα τό μύθο στήν "ΩΓΥΓΙΑ" τοῦ Ἀθανάσιου Σταγειρίτη (κλίκ: ἐδῶ, ὑπομονή λίγο νά κατεβῆ, διαβάστε τήν σελίδα 370).

 Δεῖτε παρακάτω μία τρισδιάστατη ψηφιακή περιήγηση στήν Ἀρχαία Ὀλυμπία.