Το παράδοξο της παντοδυναμίας και η εικασία των υποθετικών λόγων.

Για τους περισσότερους, η ύπαρξη του θεού είναι θέμα πίστης. Η πίστη, θα μπορούσε να πει κάποιος, είναι μια ιδιότητα του ανθρώπου πέρα και έξω από την ανθρώπινη λογική. Πίστη είναι η απόλυτη βεβαιότητα κάποιων για την αλήθεια ενός υποθετικού ισχυρισμού, ανεξάρτητα αν η βεβαιότητα αυτή είναι τεκμηριωμένη ή όχι. Στην περίπτωση που κάποια βεβαιότητα είναι τεκμηριωμένη τότε μιλάμε για γνώση και όχι για πίστη. Είναι προφανές λοιπόν, ότι η πίστη είναι άλλο πράγμα από αυτό που έχουμε συμφωνήσει να ονομάζουμε κοινή λογική, αν όμως δεχτούμε ότι ανήκει σε ένα άλλο σύστημα λογικής, τότε πρέπει να αποδεχτούμε ότι περιέχει και την αντίφαση, ως ένα πιθανό και επιτρεπτό ενδεχόμενο. Αν π.χ. δεχτούμε σαν δεδομένο ότι υπάρχει θεός, τότε πώς εξηγείτε το γεγονός ότι δεν τον αντιλαμβανόμαστε; Αυτό βεβαία είναι ένα επιχείρημα που εμπίπτει στη σφαίρα της λογικής. Στην πραγματικότητα όμως η πίστη στο θεό και κατ΄επέκταση στο υπερφυσικό βασίζεται σε μια ερμηνεία που ο άνθρωπος έδωσε, κάποια στιγμή στη διάρκεια της εξέλιξής του, και η οποία στη συνέχεια εξαπλώθηκε ιστορικά, σε σχέση με το σύνολο των πραγμάτων που δεν μπορούσε να καταλάβει. Η πίστη πρακτικά υπάγεται στο λογικό σύστημα, ως μία ατεκμηρίωτη και αναπόδεικτη εξήγηση, μιάς εκ φύσεως υπάρχουσας, πραγματικής υπόθεσης.

Η λογική διαδικασία.

Στη λογική μας τεκμηρίωση χρησιμοποιούμε βασικές παραδοχές (υποθέσεις) τις οποίες δεχόμαστε αξιωματικά σωστές και με τις οποίες εκφράζουμε λογικά συμπεράσματα (αποτελέσματα), χρησιμοποιώντας κάποιους επιτρεπτούς λογικούς συλλογισμούς. Όμως, θεωρώντας μια υπόθεση αδιάψευστη πέρα από κάθε λογική αμφιβολία, οικοδομούμε μία πραγματικότητα που αρκετές φορές μπορεί να ανήκει στη σφαίρα του παράλογου ή αδιέξοδος, χωρίς να μπορούμε να επανορθώσουμε αυτό το παράδοξο, όταν τα συμπεράσματα των παραδοχών μας αποδεικνύονται αντιφατικά.  

Η "θεϊκή" αφετηρία των υποθέσεων.

«Είμαι βέβαιος ότι κάποια στιγμή θα πεθάνω, αλλά

 έχω μια σύμφυτη τάση να το αμφισβητώ διαρκώς».

Στην παραπάνω πρόταση βλέπουμε μια στοιχειώδη ιδιότητα των υποθετικών, την εκ των πρότερων επιβεβαίωση τους. Οι  υποθέσεις αυτού του είδους έχουν μια σχεδόν θεϊκή προέλευση, αφού τις αποδεχόμαστε a priori ως αυθεντικές. Ακόμα κι αν στη συνέχεια έχουμε και κάποιες αμφιβολίες για την ορθότητά τους, τις αποδεχόμαστε κατ΄ελάχιστον ως μια "βαθύτερη υπόσταση" της συλλογιστικής. Αυτό δεν είναι τυχαίο. Η λογική μας πηγάζει από τη βαθύτερη δόμηση και λειτουργία της σκέψης. Αρχικά "σκεφτόμαστε" κι ύστερα έχουμε συναίσθηση αυτού που σκεφτήκαμε, ανεξάρτητα αν το ερέθισμα είναι διαισθητικό ή εξωτερικό. Γι αυτό άλλωστε αποδίδουμε ακούσια μια "υπερβατική" σημασία στις σκέψεις, ως εκ τούτου και στις υποθέσεις μας, αφού μοιάζουν να έχουν σχηματισθεί πριν καλά- καλά να το αντιληφθούμε.

Η έννοια της αυτοαναφοράς σε έναν εκπληκτικό

πίνακα του Μάουριτς Κορνέλις Έσερ.

Η αυτοαναφορά και το παράδοξο των υποθετικών εκφράσεων.

«Αυτή δεν είναι μία πρόταση»

Το σύνολο της διανόησης και της αντίληψης μας, συνιστά ένα λογικό σύστημα. Ένα από τα (βασικό) γνωρίσματα ενός λογικού συστήματος είναι και η πληρότητα. Επομένως ένα σύστημα λογικής, κατά τον Χέγκελ, θεωρείται ένα κλειστό σύστημα. Είναι κλειστό με τη λογική της κλεισμένης στον εαυτό της και επάνω στον εαυτό της νόησης. Δεν έχει ένα εξωτερικό περιβάλλον στη διαμόρφωση της πραγματικότητας. Η λογική λειτουργεί πάντοτε εγωιστικά και γι αυτό της είναι πολύ δύσκολο να παραδεχτεί άλλες "λογικές απόψεις" πέρα και έξω από τις δικές της. Στην προηγούμενη φράση βλέπουμε την αδυναμία της λογικής να διακρίνει το υποκείμενο και να αναρωτηθεί, "ποια πρόταση; "

«Παρακαλώ, αγνοήστε αυτή την σημείωση».

Σύμφωνα με την Αριστοτέλεια λογική μια πρόταση που έχει νόημα μπορεί να είναι αληθής ή ψευδής (αρχή της δισθένειας ή αρχή του αποκλειόμενου μέσου) και δεν υπάρχει άλλη εναλλακτική. Τι γίνεται όμως με την παραπάνω πρόταση; Είναι αληθής ή ψευδής; Η παραπάνω φράση είναι ένα από τα γνωστά παραδείγματα αυτοαναφορικών ισχυρισμών (self reference), δηλαδή ισχυρισμών που αναφέρονται στον εαυτό τους και που αναπότρεπτα οδηγούν σε παράδοξο. Παράδοξα θεωρούνται οι θέσεις που συνιστούν λογικές αντινομίες, προτάσεις δηλαδή που είναι ταυτόχρονα αληθείς και ψευδείς, ψευδείς όταν είναι αληθινές και αληθινές όταν είναι ψευδείς. Αυτό συμβαίνει και με την παραπάνω πρόταση. Το ίδιο συμβαίνει και με την πρόταση "Αυτή η δήλωση είναι ψευδής". Η δήλωση δεν μπορεί να είναι ψευδής και αλήθεια την ίδια στιγμή. Αν η δήλωση είναι αληθινή, τότε η δήλωση είναι ψευδής, καθιστώντας έτσι τη δήλωση αληθινή, αν όμως είναι αληθινή, τότε είναι ψευδής κ.ο.κ, φαύλος κύκλος.

Αυτή δεν είναι μία πίπα. René Magritte.

Η αρχή της λογικής συνέπειας.  

  

«Κάτι μπορεί να είναι μαύρο και

   άσπρο, αλλά όχι λάθος και σωστό»

Μια υποθετική πρόταση ισχύει, ασχέτως, από το αν είναι σωστή ή λάθος. Ως εκ τούτου δύο υποθέσεις μπορούν να είναι ή να οδηγούν σε αντίρροπα πορίσματα, τα οποία και θα πρέπει να ξεπεράσουμε, χωρίς να απαλείψουμε τα απαραίτητα υποθετικά. Μια υπόθεση μπορεί να έχει περισσότερες από μία συνεπαγωγές. Όπως βλέπουμε στην παραπάνω πρόταση κάτι δεν μπορεί να είναι συγχρόνως σωστό και λάθος, αλλά ακόμα κι αν είναι λάθος, αυτό καθ΄ εαυτό το γεγονός δεν απαγορεύει στην υπόθεση να υπάρχει.  

Η κυριαρχία των υποθετικών το παράδοξο της πέτρας.

«Μπορεί ο Θεός να φτιάξει μια πέτρα τόσο μεγάλη

και τόσο βαριά ώστε να μην μπορεί να τη σηκώσει;»

Πρόκειται για μια φιλοσοφική ιδέα και για το κλασσικό παράδειγμά της, γνωστή ως το "Παράδοξο της παντοδυναμίας" (Omnipotence paradox). Πρόκειται γιά πολύ παλιά ιστορία, ο Αβερρόης (1126-1198) ήταν ένας από τους πρώτους φιλοσόφους που ασχολήθηκε με το θέμα αυτό. Μπορούμε να επεκτείνουμε το πρόβλημα στις εξής υποθέσεις:

(1) Ο Θεός υπάρχει

(2) Ο Θεός είναι παντοδύναμος

(3) O Θεός μπορεί να φτιάξει μια πέτρα μεγάλη και πολύ βαριά για να μπορεί να τη σηκώσει.

Μπορούμε να κάνουμε τους παρακάτω λογικούς συλλογισμούς

Α. Αν η (3) είναι αλήθεια τότε, αν η (1) είναι αλήθεια, η (2) δεν είναι αλήθεια.

Β. Αν η (1) είναι αλήθεια, τότε η (2) είναι αλήθεια.

Κοιτάξτε πόσο σύντομα φτάσαμε σε αντίφαση. Η (2) είναι συγχρόνως αλήθεια και ψέματα. Αν τώρα αλλάξουμε την (3) να λέει: "O Θεός δεν μπορεί να φτιάξει μια πέτρα τόσο μεγάλη και πολύ βαριά να τη σηκώσει", τότε καταλήγουμε πάλι σε άτοπο.

Βλέπουμε ότι σύμφωνα με το συλλογισμό (Α) καταλήγουμε στο συμπέρασμα ότι ο Θεός δεν είναι παντοδύναμος, αλλά ο άλλος (Β) μας λέει ότι θα πρέπει να είναι. Συνεπώς ο Θεός λογικά δεν υπάρχει.

 

Η σχετικότητα των λογικών συλλογισμών.

«Γιατί κάτι δεν μπορεί να είναι λάθος και αληθές;»

Στο προηγούμενο παράδειγμα συνειδητοποιήσαμε το πόσο ευάλωτη είναι η λογική. Είδαμε την δυναμική των υποθέσεων, τις οποίες αποδεχόμαστε όπως έχουν, ως αληθινά δεδομένα, και τις οποίες χειριζόμαστε ύστερα για να φτάσουμε σε κάποια συμπεράσματα. Μόνο που στο προηγούμενο παράδειγμα αποδείξαμε πως αν ο Θεός είναι παντοδύναμος, βάσει της Αριστοτέλειας λογικής, δεν μπορεί να υπάρχει. Η δύναμή του θα πρέπει να είναι σχετική. Κατά τον αυτό τρόπο οι υποθέσεις μας αυτές καθ΄εαυτές ισχύουν καθεμιά ξεχωριστά και υπάρχουν ανεξάρτητα από το παράδοξο τους, αφού και αν τις τροποποιήσουμε, καταλήγουμε πάλι σε αντίφαση και άτοπο. Αλλά και να τις ακυρώσουμε δεν μπορούμε, γιατί σε αυτό το ενδεχόμενο η συστημική λογική μας θα γίνει πιο φτωχή, τουτέστιν όχι μόνο χωρίς θεό, αλλά δίχως ένα πλήθος άλλων συναρπαστικών μας υποθέσεων.

Είναι δεδομένο ότι η λογική δεν είναι αρκετή, ούτε ικανή καθώς φαίνεται μέχρι τώρα για να κατανοήσουμε πλήρως το σύμπαν, αλλά είναι το μοναδικό εργαλείο κατανόησης που διαθέτουμε. 

Η επιστήμη έχει σαν εργαλείο τη λογική και μόνο. Όχι την πίστη.

Καλό είναι επίσης να θυμόμαστε πως και η δήλωση "δεν υπάρχει Θεός" δηλώνει μια καθαρή και αμετάκλητη θέση σε μια υπόθεση όχι λογικής, αλλά πίστης.

ΥΓ. (με ολίγον ασεβές χιούμορ…)

Η μόνη αντισταθμιστική απάντηση, για το παράδοξο της πέτρας, είναι ότι ο Θεός, έφτιαξε κάποια στιγμή αυτή την…  παράξενη πέτρα και…  δοκιμάζοντας να τη σηκώσει, έχασε την παντοδυναμία του. Έκτοτε… πήρε των ομματίων του και έριξε μαύρη πέτρα πίσω του και αυτοκαταστράφηκε (μπορεί; Παράδοξο ε!), τιμωρώντας μας με το να μην υπάρχει…

  

καλοκαιράκι...

    

Μπορεί οι ζωές μας να οδεύουν ολοταχώς και με τα φρένα σπασμένα κατά διαόλου, μπορεί να είμαστε κάτι ξεχαρβαλωμένοι και ετοιμόρροποι κουβαλητές του ασήμαντου, προχωρώντας ολόισια προς την μοιραία πρόσκρουση, όμως… παρά και τις δύσκολες μέρες που περνάμε και σε πείσμα των σκουντούφληδων Βορειοευρωπαίων, η θάλασσα, το ηλιοφώς, η αλμύρα η γλυκιά αποχαύνωση αλλά και ο έντονος ερωτισμός του καλοκαιριού, μας κρατάει απ’ τα μαλλιά σα να θέλει να μας πει ότι υπάρχει ακόμα ελπίδα, πως ίσως και να μην πνιγούμε, ίσως και να μην υποκύψουμε μεμιάς τώρα στο μοιραίο.

Η ζωή είναι πολύχρωμη, και πανέμορφη! Μαγική. Στον κόσμο υπάρχει και χαρά, και γοητεία, και ανεμελιά και ευχαρίστηση… Ειδικά όταν ζεις ένα ακόμη καλοκαίρι! Άλλωστε πόσα καλοκαίρια μας απέμειναν…

Το καλοκαίρι στην Ελλάδα είναι μία σπουδή στο φως και στα χρώματα. Ένας ακτινοβόλος ζωοδότης ήλιος και ένα ολόγιομο φεγγάρι, πάννυχα και φαέθοντα, βάφουν στεριές και θάλασσες ασημιές και χρυσαφιές ενώ στο μούχρωμα του δειλινού, ο ήλιος στη δύση του, περιζώνει με πορφύρα τον ορίζοντα.

Το ημίγυμνο καλοκαιράκι μας μαθαίνει λιτότητα. Άνθρωποι χαρούμενοι να τσαλαβουτούν στο νερό να μαζεύουν τζάμπα ήλιο και να τυλώνουν (εκ του αρχαίου τυλόω -ῶ) την κοιλιά τους με λίγο καρπούζι. Στην παραλία δίπλα μου, δυό χαρούμενα πιτσιρίκια παίζουν ανέμελα χτίζοντας και γκρεμίζοντας χωμάτινους πύργους με τα κουβαδάκια τους. Μπρός στα πόδια τους το κυματάκι κινείται σιγανά και σπάει φλοισβίζοντας δαντελλωτά στη χρυσή άμμο. Ξαφνικά ξεσπάει καυγάς. Η Υακίνθη, δυόμισι ετών, μαλώνει με τον Γιαννάκη που είναι τριών. «Άστο κάτω είναι δικό μου» του λέει αδράχνοντας ένα κουβαδάκι. «Όχι, είναι δικό μου» φωνάζει ο Γιαννάκης αρπάζοντάς το απ’ τα χέρια της. Για λίγα λεπτά, τα δυο παιδόπουλα είναι δυστυχισμένα και δυσφορούν καθώς παλεύουν να επιβεβαιώσουν πάνω στην άμμο το «έχειν και κατέχειν» τους. Ψηλά στο απέραντο γαλάζιο του ουρανού δυο γλάροι παρακολουθούν τα πάντα και γελάνε. Έπειτα μοιράζονται ειρηνικά ένα ψάρι ακριβώς στη μέση. Σκέφτομαι πως η ψύχωση της ιδιοκτησίας είναι παιδική ασθένεια, ένα είδος σολιψισμού, της ανθρωπότητας που πάσχει από διαθλαστική υπερμετρωπία. Βλέπει δηλαδή το τίποτα σαν κάτι.

Ποιος να είναι άραγε ο σωστός τρόπος για να στιμάρης τη ζωή;  Άλλωστε εμπρός στον αΐδιο χρόνο, δεν μας ανήκει τίποτε άλλο πέρα από τα καλοκαίρια που προφτάσαμε να ζήσουμε. Τα ίχνη από τα βήματά μας στην κάθυγρη άμμο, η μόνη μας ιδιοκτησία.

Λίγο πιο πίσω και οι γονείς των παιδιών επίσης διαφωνούν σε μια ατέρμονη συζήτηση σχετικά με τα ραβασάκια της εφορίας, τον ΕΝΦΙΑ, τις συντάξεις που όλο και μειώνονται, τους πολιτικάντηδες που μας κατάντησαν έτσι, για τους παλαβούς που κάθε τόσο ανατινάζονται κι έχουν κάνει μια Ευρώπη μπάχαλο, για τον εξ ανατολής Σουλτάνο που έχει ξεφύγει τελείως, αλλά και για ένα ταξίδι τους στην Ισπανία τον Σεπτέμβριο. Από ψηλά, ένας ήλιος σαρκαστικός, ξεκαρδισμένος, τους σιγοψήνει μεθοδικά αλλά αυτοί δεν αποφασίζουν να βουτήξουν στη θάλασσα. Η αγωνία τους για τον ΕΝΦΙΑ που πρέπει να πληρώσουν, αλλά και για το εάν υπάρχει τρόπος να επωφεληθούν από την κρίση υπερισχύει. Το βράδυ στο συζυγικό κρεβάτι αντί ερωτόλογα θ’ ανταλλάσσουν κρέμες για τα εγκαύματα και θ’ αναστενάζουν για άλλους λόγους.

Οι γονείς της Αριάδνης ψήφισαν ΣΥΡΙΖΑ και του Γιαννάκη Νέα Δημοκρατία. Μέσα από μια απόκρυφη ουράνια μηχανική το διανόημα των συγκεκριμένων ψηφοφόρων επηρεάζει τους πολιτικούς αρχηγούς. Έτσι ο Τσίπρας σε ένα μεγαλοφυές κρεσέντο θα ξανασκίσει τα μνημόνια, θα απαιτήσει τη διαγραφή του χρέους, και θα φροντίσει για την άμεση επαναφορά του δώρου Χριστουγέννων σε συνταξιούχους και μισθωτούς κάνοντας πράξη το προεκλογικό του μότο «θα τ’ αλλάξουμε όλα».

Όμως κανείς όσο και να θέλει δεν μπορεί ν’ αλλάξει κατά βάθος τον εαυτό του αφού το καλοκαίρι και η πανσέληνος παίζουν παράξενα και σιβυλλικά  παιχνίδια σε κάτι τύπους που έχουν πάρει πολύ σοβαρά τον εαυτό τους.

Ο Μητσοτάκης πάλι, παιδί οικογένειας κι αυτό… Τώρα η salus populi επαφίεται στους στιβαρούς ώμους του Κυριάκου. Τα κουλουβάχατα της ιστορίας δηλαδή και η μεταφυσική του φαιδρού, που δεν σκοτώνει απλώς την ιστορία μέσα από τον θανατερό βρόγχο της πραγματικότητας, αλλά καταργεί de facto και το μέλλον, διαστέλλοντας το παρόν ως εκεί που δεν πάει άλλο.

«Ποιος είναι αυτός;» αναρωτιούνται κάποιοι και έπειτα συνέχισαν τον ράθυμο βηματισμό τους για παρακάτω. Μήπως έφτασε η ώρα και για μας ν’ αναρωτηθούμε: Ποιοι είστε όλοι εσείς, διάολε;

Πατροκτονίες, αμαρτίες αιμομιξίες μισαδελφία κι ένας αυτοκαταστροφικός Αμλέτος που παράτησε τη Δανιμαρκία κι ήρθε εν μέσω θέρους στην Ελλάδα για ψυχοθεραπευτικά λουτρά. «Τι κάνω εγώ εδώ;» θα αναρωτηθεί αύριο σαν τον άλλο Φασουλή, τον Αλέξη.

Όμως τότε θα είναι πολύ αργά, τα μαθήματα θερινής ραστώνης και το καλοκαίρι, θα’ χουν πια τελειώσει.

Και τώρα εγώ αν θυμάμαι κάτι είναι κάποια όνειρα που έκανα στην κουπαστή αγναντεύοντας τον ωκεανό.

ΥΓ. Τι αδύναμο, τι μελαγχολικό και δύσθυμο πλάσμα ο άνθρωπος. Τι κωμικές, αλαζονικές και επηρμένες οι πόζες του. Πόσο μάταιη η πομπώδης ρητορική του μπροστά σε τάφους που χαίνουν. Κι όμως. Αυτό το αδύναμο, το φθαρτό αλαζονικό πλάσμα της καταστροφής, δικαιούται ακόμα να ονειρεύεται -σε πείσμα των καιρών, τον Παράδεισο.

Ένας αιώνας, ένας κόσμος, μια στιγμή

Ανρί Καρτιέ Μπρεσόν

Πειραιάς, Ζεϊμπέκικο σε καφενείο. 1953.

Ο φακός γοητεύεται, είναι φυσικό, από την χορευτική κίνηση του σκυμμένου χορευτή στο πρώτο πλάνο. Διαθέτει την κατατομή φιγούρας του θεάτρου σκιών και μπριγιόλ στο μαλλί. Είναι αποστεωμένος έφηβος, παιδί της Κατοχής και του Εμφυλίου. Είναι αγυιόπαιδο αλλά όχι μάγκας. Κρατάει κομπολόι και χαμηλώνει για να ακουμπήσει στο χώμα. Χώματα; Από τη γης παίρνει δύναμη σε αυτό το μοναχικό του ταξίδι. Η επιτήδευση στη χορευτική φιγούρα του, παρά την σεμνότητα της, φανερώνει την μίμηση παλαιότερων προτύπων που έρχονται από το βάθος του χρόνου. Τον έχει καταλάβει η αοιδός με τον χρυσό (!) σταυρό και συσπά ελαφρά το πρόσωπο της μειδιώντας. Κρατάει το ρυθμό με τα δάχτυλα. Το αιώνιο θηλυκό. Ο μπουζουξής με το σκαρπίνι είναι πιο αυθεντικός ενώ ο μουσικάντης πίσω του παίζει εκστασιασμένος. Με ακορντεόν!                                                                                                               

Προσέξτε στο φόντο της εικόνας τον καθρέφτη και την ενέργεια του: μεγαλώνει το χώρο συνθέτοντας μία νεκρή φύση με το από τερακότα ανθοδοχείο. Χους, και εις χουν απελεύσει. Επιθυμίες, νταλκάδες, μερακλίκια ερωτισμός, κοινωνικό υπόβαθρο, ιεροτελεστία αλλά και η ανυπόφορη παρουσία του θανάτου. Ανάμεσα στο μαύρο μοτίβο και το γκρίζο. Στα σφραγισμένα μάτια που κοιτάνε χωρίς να βλέπουν.                  

Και βέβαια όλοι καταλαβαίνουμε σε ποιόν ανήκει το φαλακρό κεφάλι που αντικατοπτρίζεται στον καθρέφτη. Τι ακούει, τι περιμένει. Γιατί γύρω του το φόντο έγινε μαύρο. Η μουσική υπάρχει, κατά τ' άλλα στην εικόνα, μέσω της εκκωφαντικής σιωπής.                                                                                                                           

Στιγμιότυπο –μάθημα, νατουραλισμός που παραπέμπει στα καλογυρισμένα κινηματογραφικά πλάνα της δεκαετίας του '50. Ροσελίνι και Βιττόριο ντε Σίκα και Κούνδουρος και ο μάγος Φελίνι. Τότε που οι αστοί ανίχνευαν τον υπόγειο κόσμο του λούμπεν προλεταριάτου. Την ἠγάθεη λαϊκότητα πριν καταντήσει παραμορφωμένο κακέκτυπο.                                                                                                                      

Νεορεαλισμός και μαγευτικά υπονοούμενα. Τέχνη ...Με χωμάτινα, γήινα υλικά.

Λεξιλόγιο:

Μπριγιόλ: Η μπριγιαντίνη.

Αγυιόπαις: Παιδί του δρόμου, αλάνι, αρχ. Ελλ. ἀγυιά:  δρόμος, δρομάκι, σοκάκι.

Σκαρπίνι: Παπούτσι με χαμηλό τακούνι.

ἠγάθεος: Αγιότατος, ευλογημένος